3 Main Manuscript: Transcription

Iter montanum^a

Quem tibi ego non essem ausus mittere, nisi eum lente, ac fastidiose probavissem. Ita Cicero ad Atticum de quodam suo libello.¹ I.r] I.v]

Garfagnana p. 31. II.r] II.v] III.r] III.v]

Primi itineris per Montes Specimen^b Physico-medicum.

Ab Antonio Vallisnerio de Nobilibus de Vallisneria in Patavino Archyliceo Publico^c Primario Theoricae Professore, ac Regiae Societatis Angliae sodali, Sapientissimis, ac Praeclarissimis eiusdem Societatis Sodalibus dicatum:

ab Italo Idiomate in Latinum versum a L.V.^2d

Sapientiss.mi, et Praeclariss.mi Sodales toto Terrarum Orbe celeberrimi.

Quis putasset, Sodales Amplissimi, vim ingeniorum, atque praestantiam studiis obesse, quis rationem, rem divinissimam, nos obtundere, ac pene ineptos efficere ad assequendam veritatem? Dictu id mirum, et monstro simile, sed eventu facillimum, mentis enim curiosa subtilitas adeo pulchras effingit, et parturit opiniones, concinne adeo, arguteque mentitur, ut plerique hominum fucatis orationibus capti, et tanquam laqueis irretiti erroribus pro sapientia utantur, iisque semel placitis indormire malint, quam liberari. Conatae sunt aevi nostri Academiae, inter quas vestra eminet, torporem hunc nobis excutere ad experimenta lacessendo; mihi quoque fas sit ante pedes vestros rudem IV.r] libellum proicere^e non dissimilia tentantem, res quippe habet visu compertas, non ingenio. Horridulus quidem est atque incomptus, sed veniam dabitis inter Alpes nascenti. Per aestivas vacationes ea mihi vicinis montibus inerrandi cupido incessit; nec tela prae manibus ad figendas feras, sed calami, et pugillares gestabantur ad venandam veritatem. Praecipuam utilitatis discipulorum meorum rationem habui, arcanos latices, et inexploratas fontium medelas illis in reditu monstraturus.

Descendite paululum, viri gravissimi, de sapientia illa, qua Literariae Reipublicae consulentes maria, terras, caelum respicitis. Praebete vos faciles exiguis conatibus meis, et pavidum adhuc ob magnitudinem beneficiorum vestrorum, nova quadam benignitatis culpa, in maiores ausus erigite.

Datam Patavii 1705

Addict.mus, et Obseq.mus famulus, et Sodalis

Antonius Vallisnerius IV.v]

All’Accademia di Reggio. Etc.³

Sprezzerete forse,^f o riveritissimi Accademici,^g una filosofia, che si rampechi su per le balze più discoscese, e per inospiti monti cammini, e chiedendo risposte, dirò così, per imparare^h il cupo genio della natura, e scoprir le sue leggi, da que’ tacitiⁱ orrori; mentre non pare, che^j abbian che fare né punto, né poco luoghi aspri, e deserti dalla^k natura stessa abbandonati, col colto, e mite ingegno de’ filosofi, e segnatamente col vostro, dato solo alle muse più dilicate, ed agli studi più ameni. Scarseggiamo, potrete per avventura rimproverarmi, talmente delle ricchezze del vero, che dobbiamo partirsi da città fioritissime, dove si^l coltivano con tanto ardore le belle arti, e le scienze, e portarsi, per acquistar la sapienza, dove appena poche orme di fiere ci guidano? Che cosa apportano alti scogli, acque^m spezzate fra dirupi disaggradevoli, e terribiliⁿ caverne, se^o non una spezie di confusione, e di oscurità agli occhi nostri, e timore e orrore alle menti? Così parmi di sentirvi parlare,^p né so, che ridire, se non che confido, che queste mie alpestri osservazioni portate avanti di voi perderanno molto della sua nativa rozzezza, mentre la verità, benché col testimonio de’ monti, e delle voraggini scoperta, e quando sarà addimesticata^q dalla gentile presenza di così nobile adunanza,^r potrà facilmente cangiar aspetto, ed apparire più splendida,^s e decorosa, nella maniera appunto, che veggiamo le deformi nuvole, se toccano la vicinanza del sole, divenir belle, e dilettevoli.

A mezzo agosto presi il cammino verso i monti, non solo, per rilassare alquanto l’animo mio oppresso da più severi studi, ma ancora, ad esemplo degli oltramontani (che, per vero dire, indefessamente s’affaticano per illustrare la natura, e ci rimbrottano, e ci^t rinfacciano un ozio vile, e infindo)^4u per rintracciare le nostre mediche, e naturali ricchezze, che senza invidia d’alcuno su quelli^v abbondevolmente si trovano. Mi pare,^w o Signori, anche una cosa, che non sia^x priva del suo diletto, discendere^y ora in profonde valli, ora calcare le somme cime de’ monti, e porre il capo infin le nuvole, ora^z guardarsi all’intorno, e non vedere, che asprezza di terreno, e di cielo, dove attorniato da sole fiere, e da solo orrore vi si fomenta un non so che di grande, e degno di tante difficoltà, e dove allora un filosofo^aa come maggior di se^ab stesso, posto sopra i popoli, e sopra le torri V.r] delle città, libero da ogni cura, e superiore ad ogni fortuna, senza lo strepito delle sonore scuole, tutto pien di natura tacito, e solo colla natura contrasta.^ac V.v]

La prima cosa, che mi venne fatto vedere^ad fu la nobile^ae zolfatara lontana un miglio da Scandiano, posta^af alle radici del Monte detto del Gesso,⁵ dietro^ag un piccolo rivo^ah che porta le acque nel^ai vicino Torrente Tresinara.⁶ Questo fu, che^aj scoprì la minera, mentre col radere ora da^ak un canto, ora dall’altro, strascinava uniti co’ sassi, e terre, e arene, pezzi di puro zolfo, che osservati sino ne’ tempi antichi diedero occasione di ricercare il luogo, dove^al nasceva,^am il quale, benché trovato, fu posto non so per quale scempiaggine^an in una subita^ao dimenticanza. Sotto il Serenissimo Principe Luigi d’Este,⁷ verso il fine del caduto secolo, seguitando il rivo^ap a portar tanto zolfo, quanto, accattandolo, bastava a povera^aq gente di^ar continuo lavorare zolfanelli da vendere, cadde in pensiero ad alcuni, di cercare^as di nuovo questa minera, che facilmente fu ritrovata così^at ferace, che da^au sé sola soddisfa, per ogni bisogno, a tutte le vicine città. Due^av sinora sono le cave fatte dall’arte, che comunicano insieme per^aw lo giuoco necessario dell’aria, capaci^ax di due uomini, che vi lavorino in piedi, e che co’ loro ordigni portino fuora la cavata minera.⁸ VI.r] VI.v] VII.r] VII.v]

Ill.mo, ac Spectatiss.mo viro etc.⁹

Reptantem^ay inter invias cautes Philosophiam, et a montium iugis petita responsa despicies merito, amicorum optime. Quid enim horridis locis, et a natura ipsa desertis cum cultissimo, atque mitissimo ingenio tuo? Adeone, inquies, laboramus inopia veri, ut a florentissimis civitatibus, ubi literae fervent, eundum sit pro sapientia comparanda, qua vix pauca ferarum vestigia nos ducant? Quid saxa praerupta, et fractis fontibus ululantia, quid nisi tenebras oculis, et pavorem mentibus afferunt? Haec te mihi videor exprobrantem audire, neque aliquid contra mussito. Montanas^az tamen observatiunculas, ubi manus tuas attigerint, horroris aliquid, et inconditae ruditatis posituras confido, nimirum veritas testimonio montium, atque voraginum indicata, contrectatione tanti viri, atque commercio facillime poterit in nitorem, decusque assurgere, quemadmodum videmus informes nubeculas, si tangantur vicinia solis, fieri formosas. Sed manus ad tabulam.

Ingressus sum iter dimidio Augusti montes versus, non solum relaxandi animi gratia, sed ut vix tactas a nostris opes medicas, et naturales, quibus abundant, rimarer. Sic Gesneri,¹⁰ amici Scheuchzeri,¹¹ aliorumque transalpinorum vestigiis inhaerenti mihi iucundum fuit, modo per ima reptare, modo summa tenere cacumina, et usque ad ipsas nubes attolli. Videbatur VIII.r] mihi locorum, caelique asperitas, atque horror feris circumfusus fovere aliquid tantis difficultatibus dignum, et veluti maior me ipso supra populos locatus, et urbium culmina, humilesque curas despiciens, totus natura plenus cum natura solum ipsa per silentium rixabar.

Consideranti mihi occurrit primo VIII.v] antrum^ba sulphuris a Scandiano uno lapide distans, quod in Collis Arcis Gypsi radicibus occidentem versus patet,^bb brevibus tumulis circumseptum, atque graveolens. Excellens^bc sulphuris minera est, ac^bd ad omnes vicinas, longinquasque etiam civitates explendas satis, superque ferax. Fossoribus imperat D. Ippolitus Spallanzanus,¹² qui^be rerum naturalium curiosus scrutator una cum Doctissimo D. Paolo Valla¹³ Philosophiae, et Theologiae Doctore indefessus itineris etiam montani^bf comes fuit. Vix primum caveae fornicem ingressus^bg observabam multi^bh iugas sulphuris glebas flavus-pallidiusculas magnitudinis diversae, variis striis, ac^bi ramis sulphureis intersectas deorsum versus tendentibus, 3] inversi arboris instar, argillae,^bj seu margae subcineritiae duriusculae, squammatae, lucidaeque^bk infixis, quam vocant fossores cretone.^bl Fig. 1.¹⁴

Tam striae,^bm quam glebae purum putum sulphur sunt, quarum interdum nonnullas adeo enormis magnitudinis invenere, ut supra quatuor centum libras ponderarent. Ita per bis centum passus cuniculiforme antrum extenditur, in quo aggeratim hinc inde levorsum, ac dextrorsum^bn modo maiori, modo minori copia luxuriat. Non tamen semper in creta, vel marga illa infixum^bo est sulphur. Quandoque in saxis tartareis durissimis alte figitur, quod sulphur caninum vocant, ob laborem, uti dicunt, caninum, ut eruatur. Sulphureae stiriae cretae impactae secant transversim eiusdem lamellas assulatim dispositas, quae uligine quadam lucida quasi oleosa ubique levigantur. Frequenter etiam sulphur saturi coloris lucidum, transparens, succinique adinstar reperitur, quod vivum, vel virginale dicitur,¹⁵ haeretque tartareis fluoribus, margae nunquam. Licet fere totus mons gypseus, interque patulos eiusdem hiatus, aut inter stratorum interstitia minera germinet, vix^bp tamen aliquando sulphur intra gypsi viscera, vel eiusdem nudo cortici adhaerens invenitur.^bq Imo ubi lapidis specularis, spati, gypsique fragmina¹⁶ reperiebantur, ibi fere nullum sulphur. Aqua tenui^br filo deorsum cadebat ab alto depluens^bs inter cretam, lapidesque quosdam ita levigatos,^bt ut aliquando a fluctibus agitatos diceres. Colorabat omnia, quae lambebat, progressu temporis ferrugineo quodam velo,^bu salesque nitrosi¹⁷ cruciatim ut plurimum dispositi hinc inde extuberabant. In ima fodina sulphuris truncus,^bv quem vocant filone, residet, a quo tot 4] veluti rami circumundique dispersi, cum^bw pommis^bx sparsim infixis nutrimentum sugunt, ac maturescunt. Latitudo eiusdem ad pedes sex, longitudo ad^by centum, usque adhuc exporrigitur. Inter saxa quaedam calcaria reconditur, quae aliquando a gypseis, tartareis,^bz terreisque stratis disterminatur. Differt^ca a Romana, uti referebant fossores, vulgo canopi, quoniam ibi vena inter stratum, et stratum orizontaliter explanatur, fodiuntque puteos, ut ipsam eruant, scandianensis vero oblique^cb inter orizontalem, verticalemque occidentem versus sita^cc sequitur stratorum, seu crustarum montis modo rectos, modo curvatos ordines. Hinc illa per puteos, haec per cuniculos facilius, minoribusque^cd impensis eruitur.^ce Nec adeo^cf vastae purissimi sulphuris glebae romanis in fodinis reperiuntur, sed improbo labore illud excavant impurius, quod^cg post ignem subviridi,^ch ac diluta^ci flavedine perfusum expertum est.^cj Nostrum vero^ck ad^cl citrinum flavo^cm saturum vergit, et virginale ad croceum. Acidis scilicet particulis vitriolum¹⁸ redolentibus illud abundat, pingui magis istud, et inflammabili substantia. Hinc nostrum minorem olei sulphuris portionem per enchirisim^19cn donat. Ex quo sequitur, quod sulphurarii nostri morbis illis tentari non soleant, de quibus celeberrimus Ramazzinus in egregio^co suo Opere de Morbis Artificum Cap. X scripsit.²⁰ Omnes perpetuo sani degunt, non ultimum plebis operantis solatium. Cum etenim aura sulphuris acida sit ea, quae gladiolis hostilibus tenellas nostri corporis fibras pungit, et lacerat, ramosis,^cp ac plicatilibus copiosis involuta retunditur, viresque illae, quas in aliis exerit, edomantur. Hinc pro remediis pectori praecipue faventibus elaborandis Scandiani sulphur aptius aliis existimamus. IX.r] IX.v]

Novum^cq aerem cavea^cr haec a lateralibus cuniculis artefactis, sed ab alto romana bibit.^cs Solstitio^{ct cu} tamen aestivo ab operibus otiari necesse est, eo quod adeo densi vaporum glomi erumpant, haereatque ita turbidus inter utrumque finem aeris motus, ut et lumina extinguantur, et homines. Nullae hic aestuant thermae, nulloque incendio, ut vulcaniis quibusdam in agris, torrentur arva, aut quia contrariae, vel ignivomae salium glebae, ex quibus lucta incandescit, desunt, aut quia per obstructa montis spiracula libera aeris percolatio, ex qua necessarium flammae pabulum, desideratur. X.r] X.v]^cv Millenas^cw sulphuris libras quolibet anno elaborant, multosque opifices fodina recens ditat.

Nec sicco pede transire fas est, saluti labanti beneficia,^cx quae passim porrigit. Primus ego foedissima etiam, et gallica scabie²¹ laborantes ad sulphureum laboratorium, tamque ad anchoram sacram²² misi, ut dum ignescit, ac percolatur sulphur fumo^cy pannos, lintea, manus, subuculas, totum corpus imbuerent, ac saturarent, ex quo post paucos dies felicissime sanescebant.^cz 5] Primis sane diebus pustulae exasperantur, tumentque, despumato scilicet a scoriis, crudisque^da recrementis sanguine, sed paulatim aridis cadentibus crustis, exuto veluti squammoso senio, reflorescit cutis. Interfectis enim vermiculis, qui rodendo, ac perforando scabiei primaria causa existunt, refermentatoque cruore, ac per hiantes volvulos^db data illa occasione quicquid impuritatis in suo sinu fovebat, elutriato, voluptuosum illum Plinii dolorem,²³ ac inamabilem scalpuriginem exuunt. Id^dc quod etiam obtinent, si, ea aqua, quae sulphuri fundendo,^dd et in subiectos modulos <… > descensuro praeit,^de pluries abluantur. Antequam enim sulphurea vena, vel frustillatim contrita minera in candentibus ollis liquescat, ac igne concepto tumens in contigua vasa fistulosum delabatur rostrum, ut exeat, pars aquea salibus multigenis, spirituque sulphureo imbuta prius attollitur, et e rudi veluti alembico per inferam cannulam stillans^df in amaro-acidum, potuque immitem liquorem abit. Hunc^dg sine medicorum consilio paucis ab hinc diebus haemopthyxicus excipulum bibebat rusticus, stulte sibi sapiens. Credebat enim, quod si solo sulphuris fumo morbosae pectoris partes revalescunt, eo^dh magis, si se medicatis illis, ac minera imbutis^di undis ingurgitaret. Sed res contraria^dj voto successit.^dk Scissis^dl nam ulterius^dm a salibus illis acutis^dn antrosi, facilisque visceris canalibus, fere totam evomuit purpuream^do animam.²⁴

Et quo coniicere licet, quanto errore plectantur illi, uti supralaudatus notabat Ramazzinus, qui sulphuris spiritum in morbis pectoris praescribunt, XI.r] autumantes, quod sulphuris acidum idem sit, ac totum concretum, ac pars easdem vires habeat, quas totum, quod maximae supinitatis indicium est. Balsamum nam pulmonum vulgo audit sulphur, quando acido suo, quo abundat, spoliatum est, uti Iunchen in Chymia sua experiment., C. de sulph.,²⁵ ac Etmullerus in sua Mineralogia testatur, ubi ait, sulphur merito balsamum pulmonum vocari, quando illius pinguedo a parte acida corrosiva fuerit separata.²⁶ Hinc mirari subit, quomodo Schröderus in sua Mineralogia pulmoniacis, tussientibus, ac similibus flores sulphuris vitriolatos commendet,²⁷ quoniam tantum abest, ut vitriolum addere, quin^dp potius insitum attrahere^{dq dr} debeamus, si balsamum pulmonum, et phthiseos praeservationem volumus. Nec solum scabiem^ds aqua praedicta sed sordida etiam antiquo tabo ulcera,^dt impetigines, ac herpetes delet. Tumores etiam duros immixta cum fodinae sulphurata^du marga discutit, lichenes sanat, pruritus omnes mitescere cogit. Multi etiam immani tussi catarrhoque^{dv dw} viscido anhelosi^dx ex emplastro praedictae margae aqua calamo^dy dissolutae pectori applicito citissime sani evaserunt. Eadem aqua, cui minera sulphurea excocta sit, deinde filtrata, erisipellata ruboresque faciei <maxime acta>, si tepidiuscula superimponatur; sulphur^dz enim refertur^ea inter cosmetica, vel quae cuti^eb nitorem conciliant, sive infundatur in aquam frigidam, sive decoquatur. XII.r]

Ludentem etiam^ec videbamus amicum, qui sulphur virginale nummo^ed cuiuslibet metalli superimponendo, deinde illud flammulae candelae accendendo, crustam bellule postea, remanente adhuc eadem effigie, ac characteribus^ee in nummo^ef defervefacto tollebat integram. Quod impostoribus fallendi, philosophis docendi campum praebet. XI.v]

Nec^eg sola cutis^eh externa^ei opes accensi sub^ej dio sulphuris sentit. Asthmaticos, phytisicosque saepe^ek sanatos vidimus, prorsus, ac indecepto nostro eventu,^el si diu balsamicos, ac detergentes illos halitus absorbeant, ac tolerent.^em Tantae^en molis est diversum mixtorum ingenium cognoscere, et dato tempore naturae, non morbo favere. XII.v]^eo Nec^ep antiqui^eq nostri quando alias sulphuris fodina eruebatur, aeris medicati salubritatem ignorabant. Fundamenta extant adhuc xenodochii supra tumulum minerae proximum erecti pestilentiali quodam^er tempore, provido sane consilio. Hippocratis scilicet exemplo,²⁸ et^es legibus edocti, qui grassantem pestem igne, sulphuratisque remediis arcebat, solis ignis, sulphurisque halitibus una cum aere saluberrimo absorptis, morbi saevitiem^et edomabant. 6] Plures resinae terrestris seu sulphuris flores^29eu in extima vasorum externorum superficie adhaerescunt, qui ex eodem cadente in substratum alveolum elevantur,^ev fuliginesque ipsae sub tignis, nigroque tecto pendentes, praeter alia, plurimis sulphureis ramentis^ew scatent. Igni namque admotae subitam flammam concipiunt caeruleam, sulphurisque naturam sapiunt, ex^ex quibus quaenam nova, et efficacissima remedia parari possent, tu ipse, qui ad praxim tam^ey sedulo incumbis, concipies.

Moleculis^ez adeo activis, et penetrantibus pollet, ut, dum in primis internis ollis liquescit, per earundem porulos pars volatilior erumpens externum^fa veluti velamen varios^fb trahens colores a^fc lambentibus flammis perpetuo accensum efformat.

Ut autem omnes huius minerae partes abiecto^fd usque adhuc latentis silentio, vel natura, vel arte laboratas tibi breviter perstringam, liceat harum elenchum enumerare, quas nuperrime Ill.mi D. Comitis Aloysii Marsilii³⁰ Musaeo, cui doctissimus, meique amicissimus D. Victorius Stancarius^31fe praeest, communicavi. Ibi etenim quicquid exotici, pretiosique natura parens per totum orbem negligentia quadam, vel provido fatorum^ff fine dispescuit, miro per compendia collectum ordine, quasi per legum, ac maiestatis nativae gradus, seposito immiscuae^fg ruditatis horrore, connectitur; immensosque itinerum labores deludens^fh sive maris, sive terrae, sive elementorum omnium partem optimam quaeras, in Marsiliano contracta ad miraculum obstupesces cimeliarchio.

Haec parvula igitur et ego lubens, sulphureae nempe nostratis minerae seriem, in obsequii tesseram maximo viro dicabam.

1Sulphuris puri purissimam glebam media marga extractam, ponderis lib. VII.

2Gypsi fragmentum ponderis lib. VI, cui tanquam ramum aliquod, sulphur nativum adhaeret.

3Margam scissilem, seu cretam uliginosam lamellatam compactam ex sulphuris cavea. Lib. 3 unc. III.³²

4Minores alias sulphureas glebas, tanquam resinosa terrae tubera, margae adhuc infixas. Lib. V unc. VI.

5Strias sulphuris vivi,³³ aut virginis fere diaphani electriformis gypso inhaerentes, 7] eodemque in segmento alias strias sulphuris communis pallidiusculi margae impactas. Lib. IIII.

6Terram pinguem arcano sulphure imbutam,^fi quae licet glebis, striisve sulphureis careat, igne tamen mollitur, ac in resinosum chalcantosa³⁴ parva^fj licet, turgens aciditate liquamen^fk tenuatur. Lib. VI.

7Cretam subalbidam cum tartareis fluoribus, ac sulphure virgine. Lib. IIII unc. X.

8Elegans purissimi sulphuris glomeramen saxi pallentis figuram referens. Lib. II unc. X.

9Tria virginei sulphuris fragmina³⁵ colore, ac diaphaneitate succino simillima^fl propriae matrici adhaerentia. Unc. VIII.

10Aliam sulphuris virginis massulam³⁶ terrae subalbae lapidefactae, veluti dicunt tartarissatae implantatam. Unc. X.

11Terram subalbam pinguem, et veluti butyrosam,³⁷ quam esse prima sulphuris rudimenta censent fossores. Unc. IX.

12Sulphur evanidum friabile, pulvereum, quod putrefactum diceres, margae inustum, vel forsan nimis antiquum, aut in suis primordiis non bene coctum, aut in aliqua parte deficiens, quicquid nonnulli putent^fm auctores. Lib. <I>.

13Tartareos fluores eleganter sulphureis flosculis respersos. Lib. I.

14Caput mortuum,³⁸ vel terram multicavam, quasi tophaceam, ex qua sulphur extractum fuit, in ollarum fundo residentem, quae dum exhauritur, si pinguis adhuc accensa est, laborantium vultum cadaverico inficit colore, per multumque temporis adhuc elegantissimis imbuta coloribus splendet. Lib. V.

15Saxa viva diversae magnitudinis rotunda, quondam fluctibus fortasse agitata, quae adinvicem quasi manu superimposita variis in fodinae locis reperiuntur. Num. III lib. II.-37mm

16Fuliginem fornacum sulphuris. Lib. V.

17Flores sulphuris³⁹ ab extimis vasorum externorum parietibus derasos. Unc. VIII.

18Sulphuris massam ignis torturam experti, ac percolati lib. IIII. 8]

Parte^fn montis sinistra,^fo quae ad orientem, meridiemque vergit, pyrites⁴⁰ incertae^fp figurae extant quamplurimi,^fq sicuti lapilli aereo colore perfusi, ac viscosae, sterilesque margae multicolores, non incerta prorsus subditae minerae^{fr fs} argumenta. Duplex^ft pyritarum genus, alterum quod in humido frustillatim dissolvitur, nitroque aereo⁴¹ facile florescit, alterum aeternum est, ac immutabile.⁴² Sulcatur huius montis dorsum hinc inde a rivulis, qui omnes in unum rivum, vulgo Riazzone⁴³ coeunt, cuius ripae innumera maris cimelia reservant, antalos⁴⁴ nempe striatos, leves, asperos, tubulos vermiformes,⁴⁵ pectines,⁴⁶ conchas, buccinula, turbines,⁴⁷ glossopetras, vel canis carcariae dentes (quos nonnulli male sagittas, alii linguas serpentis lapidefactas vocant),⁴⁸ maris umbilicos,⁴⁹ cochleas diversiformes, echinosque,⁵⁰ licet raro, marinos. Haec in arenaceo reperiuntur solo cinerei coloris, atque salsuginoso, palumbis, ovibus, capris, iumentisque omnibus, in cibum licet pessimum, gratissimo. Tota haec regio Gabellum^fu usque (Secchia),⁵¹ ubi huiuscemodi terra squallet, aequoreis ditescit exuviis. Nunquam lapidefactae salinis immixtae tabulatis^fv reperiuntur, imo dum a cadentibus pluviis deraso terrae, sabulique cortice apparent, si diu sole,^fw frigoribusque torrescant, friabiles primo evadunt, et tandem calcis adinstar in tenuissimum pollinem fatiscunt.^fx Hinc non inconsulto a pharmacopaeo quodam, me^fy annuente, pro edulcurantibus, ac sudoriferis febribus^fz in malignis, aliisque morbis in quibus acidum praevalet, rustico praescribuntur popello, non improspero sane successu. Sabulum etiam aureis lamellis,^ga bracteolisque talciformibus prope eruitur, quod cribratum, et lotum tum ad pulvereas clepsydras, tum ad vitra^gb expolienda conducit. Carbo petrae, et ligna fossilia tum lapidefacta, tum adhuc^gc intacta hinc inde excavantur,⁵² vel in soli ruentis hiatibus deteguntur, ita ut ubique patentia 9] pelagi^gd trophaea quondam haec montana littora diverberantis appareant. Non diversi enim ingenii, et^ge structurae sunt, ac nuper a me observati tumuli, et colles, qui non procul ab Adriatico mare, quo^gf Athesis⁵³ suum pensum vehit, existunt.

Plurimi in praedictis montium, colliumque fimbriis fontes a Ternario turrente (Tresinaro) usque ad Gabellum,^gg amari, salsi, sulphurei, dulces. Facta humoris evaporatione sedimentum dedere primi gypseum, secundi salino-nitrosum,^gh sulphureo-terreum^gi tertii, candidum veluti terrae virginis ultimi.⁵⁴ In sanguinis profluviis, diarroeis, vomitu, et similibus morbis non sine laude pauperculis aliquando primas aquas praescripsimus, asthmaticis, cachecticis, hyppocondriacis, ac in verminosa colluvie secundas, et tertias, ac generaliter, ubi aestuat^gj sanguis, ultimas. Sic ubique natura parens velificat, et egregia,^gk nulliusque impensae praesidia languentibus aegris parat. Uvae, quae in gypseis collibus dulcissimae^gl maturescunt, gypsum occulto redolent, quarum vina sensim sine sensu ad nephriticam affectionem deducunt. Sic epotae per longum tempus nonnullae horum collium aquae stomaci dolores, anxietates, obstructiones, virginibus pallores, et alias labes, ac scelera partibus invehunt.^gm

Parte dextera^gn montis Gypsi occidentem versus non procul a planitie supra inferiorem clivum expansa, quae vocatur Armorum Pratum (eo quod hispani milites gypsi arcem quondam aggressuri tentoria 10] ibi explicuerunt)⁵⁵ ex marga minerali subrubra turbinati colles assurgunt,^go in quibus marchasitae multae, et maximae molis reperiuntur, nigrique, ac vario colore intertexti durissimi lapilli. Silices etiam subcineritios inveni,⁵⁶ ignobile quoddam invisum adhuc pyritarum genus, scabro,^gp et rimoso cortice indutum, quod chalybe allisum copiosae flammae semina emittit.^57gq Sed quod perrarum est, eodem in loco supra lapides ferrugineos mediocris consistentiae striatos, et particulari quodam succo terrestri confectos observabam veluti ungulas lapidefactas arcte adhaerentes modo solitarias, binas modo, modo quaternas, insolenti sane oculorum spectaculo. Quid sint, vel quid fuerint dubius adhuc haereo. Figuram^gr aspice secundam.⁵⁸ Semidigitum^59gs longitudine non excedunt in obtusum desinentes mucronem, qui prius fasciola veluti subalbida circundatur. Lineae omnes, veluti longitudinales fibrae a praedicta fascia superficialiter tantum involutae, in fastigium desinunt retusum. Basim versus cavitatulam habent ovalem alte impressam. Si lente aspiciantur admodum rugosae, velutique a vermiculis erosae intus, et in cute apparent. Mucro entali^gt canini materiam, ac imaginem refert quodam lucido delinitam plasmate. Per medium scissae, quae fibrae videbantur, lamellae sunt adinvicem inosculatae tartaro lucido, terrestrique ferrumine induratae, atque intersectae, qua^gu materia sine ordine disposita intus replentur. Saxum, cui adglutinantur friabile admodum est, variisque concretis tartareis lucidis fluoribus figurae diversae hinc inde refertum. Terra rubro-cinerea,^gv bracteolis superimpositis, tartaro, salibusque conflatum videtur. Consului nuper magnum naturae magistrum Scheuchzerum dignissimum Academiae^gw Anglicanae socium,⁶⁰ 11] binasque unguiculas una cum aliis omnibus rarioribus misi, ut tanto iudice, quid essent, scirem.^gx Dubie tamen et ipse phylosophico candore respondit, fassusque est, nunquam similes hactenus vidisse, nec in libris offendisse. Mihi tamen cominus suspicatur posse referri ad ungulas caprarum, et suum fossiles Column. Aquat. et Terres. p. 48,⁶¹ vel ad ichtyodontas cuspidatas plectronarias,^gy seu plectronitas, quorum aliquot in suo Lithoph. Britt. delineat Tab. 16, atque describit p. 63, 66.⁶²

Cornicula pariter non longe in rivulo quandoque deteguntur, et^gz eadem sunt, eodem adstipulante clarissimo viro, quae ad fungitas refert Rob. Plot Nat. Hist. of Oxfor. Cap. 5, p. 189, ac depingit Tab. XII, n. 3, 4,⁶³ quorum similia se ex Agro Bononiensi^ha obtinuisse monet,^hb taliaque alicubi etiam offendisse sub titulo caryophylli marini, sed^hc loci non recordatur.⁶⁴ Nec dubitat, quin et haec ad marina reduci debeant (Fig. 3).⁶⁵ Haec pariter delineata nuper videbam in Augustini Scillae^hd Messanensis libro, cui titulus La vana speculazione disingannata dal senso.⁶⁶

Primus hic^he collium ambitus plurimo^hf abundat, ut innuebam gypso spato, lapide speculari pulcherrimo vulgo scaiola, arabico etiam lapide ebori simillimo,^hg calcario caementario siliceo, arenoso^hh tophaceo vivo, marmoreo, undoso flaviusculis scilicet variis coloribus elegantissime picto, quorum nonnulli in mea Lapidum Marmorumque Serie non infimum obtinent musei locum.⁶⁷

Lapis, seu alumen speculare scandianense, quod alii selenitem, et talcum vocant,⁶⁸ ut plurimum figura trapeziades dici potest, quadrilateris irregularibus, seu trapetiis^hi planis terminatum. Misit ad me supradictus Scheuchzerus 12] lapidem specularem, seu selenitem rhomboidalem subobscure diaphanam ex Monte Gamor Abbatiscellanorum,⁶⁹ cuius meminit Specim. Helv. Lithograph. p. 49,⁷⁰ cui repetundarum loco non solum nostratem misi, sed alium ex Agro Vicentino suo tempore longe minorem, sed lucidiorem, qui pene paralellopipedum sex paralellogramis rhomboidalibus terminabatur. Alias^hj quoque tessellas eiusdem indolis rubellas cubicas cum angulis inaequalibus ex Agro Rianensi⁷¹ misi, quas pergratas, quoniam rariores, nec sibi hactenus visas habuit. De hoc lapide nuper scripsit Dialogum inter Plinium, et Salmasium,⁷² quo ostendit eundem esse cum Androdamante Plinii Lib. XXXVII C. 10, ubi ait Androdamas argenti nitorem habet, ut adamas, quadrata, semperque tessellis similis. Magi putant nomen impositum ab eo, quod impetus hominum, et iracundias domet.⁷³ Dicavit foetum hunc, ut ipse ait, insolitum favente Minerva prognatum Illustri Academiae Inquietorum Bononiae,⁷⁴ ut specimen haberet genii sui exotici.

Sed altius ascendamus, amice, ingratosque^hk fines relictos a tergo salutemus.^hl Post quinque^hm circiter a Scandiano lapides asperrima, et sterilis^hn terrae facies infra montium ruinas inexpectato horrore quosdam^ho terret, quosdam delectat. Infernum monticolae vocant, non improprio naturae loci vocabulo. Praeruptae tumulorum ambages vorticoso, et inaccessibili circuitu in praecipites abyssos^hp desinunt, vix sine timore oculis ipsis pererrandos. Nulla plantula, nec muscus quidem, scabros, ac inamoenos cortices induit, soli sterilitati sacros. Fastigiata ubique^hq parvula iuga, creta adeoque viscosa, coacta,^hr et 13] compacta, ut a pluviis cadentibus vix paucis sulcis annorum gyro perarentur. Auget triste spectaculum rudis colorum varietas, quae diversis, alternatisque veluti zonis nigris, rubeis, ferrugineis, flaviusculis, albis modo striatim, modo cochleatim, modo undatim dispositis^hs clivos omnes tumultuarie fasciat, et exornat.⁷⁵ Nigri, ac durissimi lapides hinc inde erumpunt,^ht qui scissi^hu plerumque micas aureas^hv in suo sinu recondunt.⁷⁶ Hinc sub inospito illo squallore mineram aliquam auream, veluti thesaurum condidisse naturam non^hw immerito suspicantur nonnulli.

Altera ex parte septentrionem versus trans^hx Ternarium Torrentem^hy aliud non iniucundum philosophorum^hz oculis oblectamentum. Ebullit, pallet, mugit solum^ia perpetuo fumans, ac fluxile. Salsam^ib (salsa) vocant locum illum incolae Querzolae ob caementum salsum, quod coquit, et expuit illa naturae perennis, ut^ic ita dicam, et incombustibilis olla.⁷⁷ Diceres accensum continuo latitare ignem, cum nocturno praecipue tempore, quando furit, una cum saxis, fluidoque limo flammas eructet. Ter centum montis^id pedes circiter occupat, sed fervoris locus non ubique turget, et sedem saepe mutat.⁷⁸ Proiecimus saxa, quae non sine profundo strepitu descenderunt in baratrum. Interdum et animalia minora,^ie et incautos absorbuit boves, quos postea coctos, absumptos, et fere exosses evomuit. Cum ultra solitum^if acrius mugit, tuto futuram pluviam praenunciat, sonusque bombardarum boatui aemulus etiam ad propinquiores terras, oppida, et Regium usque interdum extenditur. Tremit 14] quandoque circumundique per milliaria quassata tellus, vidimusque largis hiatibus semidirutam domum secreto huius impulsu. Brevi contrahamus omnia stylo. Parvulam Aetnam ridens diceres, grandia^ig si paucis assimilare licet. Et haec enim^ih suo modo tonat, suo modo fulminat,ⁱⁱ ac ruinas^ij minatur. Et haec

Interdum lapides, avulsaque viscera montis
erigit eructans, liquefactaque saxa sub auras
cum gemitu glomerat, fundoque exaestuat imo.⁷⁹

Non insalubris eiusdem aqua punctuo^ik scaturiens armentis in potu gratissima, multisque morbis solamen a viscoso, praecipue frigidoque humore nascentibus.^80il Lutum eiusdem salsum tumores antiquos egregie resolvit, scabies delet, stagnans serum potenter exsiccat, nervis contractis ex cruda lympha vel synovia crassa prodest,⁸¹ et crura aedematosa reliquis surda remediis recreat. Rustici erisipellati etiam eum^im imponunt non sine fructu, maculasque tandem exteriores praecipue oleosas bibax illa terra delet etc.⁸² Non procul petroleum e radice montis stillitat,ⁱⁿ sed inobservatum, lutoque immixtum dispergitur.

Multa in vicino torrente qui Fassanus dicitur⁸³ saxa alba sylvis, arborum ramis, serpentiformibus gyris aliisque lusibus subfusce depictis reperiuntur, qui referri possunt^io ad lapides arborinos, dendritas,^ip vel etiam phycites forte Plinii Lib. XLVII C. 10,⁸⁴ de quo fusius Scheuchzerus meus disseruit in Epist. Dissert. de dendritarum generatione inserta Ephem. An. 1697 et 98, Append.⁸⁵ Vidimus, et multos lapides, qui vulgo aquiloni dicuntur ovalis figurae, marchesitas plurimas diversae indolis.

Nec globuli lapidei, quos non procul inveni, inglorio silentio involvendi sunt. Fatigarunt et isti, fatigantque eruditos scriptorum calamos. Candidi sunt, lucentes, atque adinvicem novo superadveniente glutine ferruminati. Sunt et isti verus stalagmites, de quibus B. de Boot L. II C. 238,^iq et pisolithus, cuius meminit idem Cap. seq. 239.⁸⁶ Consuli pariter de hoc lapide possunt Gesner. De figur. lap. p. 71, 118, 121,⁸⁷ Ferrant. Imperat. Histor. Natur. p. 588, p. 55, 99.⁸⁸ Huc referri etiam 15] queunt^ir pisa illa in Agro Bethlehemitico reperiunda, de quibus Monconys. Voyag. T. I. pag. m. 313.⁸⁹ De his pisiformibus concretionibus, earumque origine si sermo sit, putant multi (sed falso) esse ova piscium in massas conglutinata, et petrificata, alii guttas purissimi succi lapidescentis coactas, et deinde adinvicem novo tartareo fluore congestas, quales in Thermis Bohemiae Carolinis⁹⁰ id genus lapidis ex guttis concrescere vulgo dicunt.⁹¹

Balistam proximo mane tetigimus (Valestra),⁹² quae celebris adhuc ob virgiliana carmina, quae saxei montis limbo insculpta, et ob temporis iniuriam fere erosa vix leguntur.

Monte sub hoc lapidum tegitur Balista sepultus.
Nocte dieque tutum carpe viator iter.⁹³

Erat ille ludimagister, sed famosissimus latro, qui nomen Patriae, et cui Virgilius, ut fama est, epitaphium dedit.⁹⁴

Fere totus saxeus est mons cum stratis fere perpendicularibus, hinc exsuccus, et nativis fontibus vacuus. Inosculantur se adinvicem ingentia saxa turres altissimas, et scopulos^is minaces aemulantia,^it meridiemque versus aliquantulum antrosa.⁹⁵ Firmiter incolae credunt ibi latitare thesaurum, multique saepe sacrilego murmurarunt ore, ut ipsum eruerent. Non iniucundam etiam narratiunculam effutiunt, quae apud me bella fabella est, apud bardos illos rusticos memorabilis historia. Liceat, amice carissime, seposito^iu parumper rerum physicarum pondere, severitatem naturae interserta lepiditate mulcere. Arabat,^iv inquiunt, in viciniis montis 16] colonus terram, dum bini advenae nigris insidentes equis ipsum interpellarunt, ubi Mons Balistae, quo protenso licet digito demonstrato, sibi eum comitem voluerunt. Ut perventum est ad saxum,^iw ubi specus sine postibus olim hiabat, inducit^ix statim viso non amplius limen ostio, quod^iy ut recluderent, claves inter vicinas vepres reconditas secura manu extraxere. Remotis pessulis, primisque foribus laxatis, novum ostium ferreum apparuit,^iz quo pariter recluso, in porticum situ, et fuligine tetra squallidam derivabant, inde in amplum cubiculum fornice scabro, pendulisque tophis^ja minax, ac dubia luce teterrimum. Ibi aureum erigebatur^jb simulacrum, numinumque idola gemmis, et auro nitentia, quorum in ambitu stabant urnae vitreae, atque marmoreae humanis ossibus ustis, et cinereo^jc pulvere luridae, variisque attonito rustico characteribus ignotis insculptae. Ad maioris simulacri pedes plumbeum iacebat scrinium, cuius distinctis in loculis phyalae, pyxidulaeque^jd servabantur variis liquoribus, ac arcanis pulveribus refertae. Lychnus etiam prolymyxus accensus adhuc, sed fumosus magis, quam lucidus novum^je terrorem quassatis pectoribus ingeminabat. Nec deerant aliis in arculis nummi, aurea monilia, gemmarumque grande patrimonium. Tolle, dixerunt advenae, tolle quantum auri tuam possit implere famem,^jf primique, exemplo viam monstrante, sacculos^jg equorum dorso imponendos gravarunt. Sequutus licet trepidans exemplum, sese quantum potuit, stipatis ubique nummis, implevit, spe 17] concepta, ventura nocte, redeundi cum vectorio curriculo, et sacras plutoni gazas, et regale, ac memorandum annalibus^jh ruris depopulandi^ji thesaurum. Interea discesserunt^jj advenae, clausisque ostiis,^jk claves rursus intra proximum vepretum iecere.^jl Tunc avarus agricola curarum plenus, animoque magna spe saturo, nullis observantibus, summoque noctis silentio redivit ad asperum clavium reconditorium, manuque callosa spretis spinarum aculeis proiectas quaerebat claves. Sed, dum iam intra volam credebat,^jm viperas in funiculum contortas, ac immane sibilantes^jn strinxit, spe delusus inani

gelidus per^jo ima cucurrit ossa tremor.⁹⁶

Transivit vicissim^jp in metum stupor, in stuporem metus, vixque vacabat timere miranti, aut admirari timenti. Vivunt adhuc talis rustici nepotes, inter Balistenses ditiores, quos^jq quoniam suis arrisit fortuna negotiis,^jr ingenio, et industria caeteris eminentibus,^js arte quorundam externorum necromantica divitiae partae creduntur. Sed^jt ne nimis extra oleas divagemur,^97ju e diverticulo rursus in viam.⁹⁸

Ad Quarae thermas,^{jv jw} vel ut antiqui ad aquarium balneum sequenti die appulimus, locum antiquitus medicatis aquis tota Europa^jx celeberrimum, nunc ipsis conterraneis vix notum.⁹⁹ Iacobus Vaccarius in Antidotario 18] suo harum mentionem facit,¹⁰⁰ Dominusque Fulvius Azzarius in Historiis Regiensibus medicos^jy Romanos multi^jz has pendere scribit, quoniam suo aevo,^ka ut Romam adveherentur pro desperatis sanandis aegris, curabant.¹⁰¹ Nunc ingloriae clinicis etiam nostratibus ignotae sordescunt. Quasi et thermae habeant sua sydera, et adversi fati sentiant iras.^kb Sic etiam tot aliae priscis saeculis cultae, nunc obsitae limo, aliae obscurae nunc spectatissimae. Nec virtutes thermarum Quarae, quas sub nomine Balnei Aquariani Gabriel Faloppi descripsit,¹⁰² uti emarcuerunt senio confectae.^kc Quales antiqui patres has descripserunt, tales adhuc inveni. Grata nempe salsedine affectae, frigidiusculae^kd pauco volatilis sulphuris odore praeditae^ke (quem falso nonnulli camphorae attribuerunt), colore pellucidae. Hinc eas pro deobstruendis obcaecatis internis canalibus, pro liquorum amurcis, crudisque saburris a corpore deradendis, pro vermibus intestinalibus extinguendis^kf efficacissimas existimamus. Ita ventriculo effoeminato, pectori anhaeloso, flatulentiae,^kg hypocondriae, colicae torminosae, sterilitati a lympha viscosa, capitis vertigini, atque dolori a repigrato polyposo praecipue sanguine, rheumatismis a glutinoso sero mederi, aliisque morbis a causa, uti dicunt scholae, frigida dependentibus, indubium est.¹⁰³ Mutinensis Fallopius de his non siluit, ut innuebam licet circa^kh scaturiginis situm a^ki vero aberrans.¹⁰⁴ In ripis Draconis¹⁰⁵ ipsas descripsit, et e ripa^kj dextera Doli¹⁰⁶ scatent. Torrens vicinus, uterque rapax, ac praeceps, sed e diversis cryptis origo. Meruerunt et exterorum laudatores 19] calamos, quae nostratibus ipsis ignotae tandem obmutuerunt. Septentrionem^kk versus e saxorum montis hyatibus erumpentes per caecos tubulos in craterem, deinde intra marmoreum vas, quod adhuc ab iniuria temporis superest, derivabant. Solido plumbatis cardinibus operculo, pessulisque quondam firmato relligiose custodiebantur, indeque ex inferno foramine in^kl substratum torrentem prolabebantur. Scala lapidi sculpta, ut facilis ad locum descensus,^km adhuc visitur. Caeterum nec amplius in antiquum vas elutriant, nec ab advenis recollectae ad peregrina loca feruntur. Lapidibus, luto, sabula^kn repletum est receptaculum, errant, quo libet, armentis nunc solum, ovibus, capellisque in potu gratissimae.

Tranato^ko torrente Rubianam¹⁰⁷ tetigimus, ubi antiquissimum, et marmoreum non ignobile templum ab illustri Matylde¹⁰⁸ constructum, si colonis fides, erigitur. Hic frigidissimi, ac limpidissimi fontes ab una parte, ab altera foetentes sulphurei,^kp fumosi, tepidi scatent sine usu, sine nomine. Parum^kq distant et alii non ingrata salsedine conspicui, sed villicis solum, et pecori noti etc. Ibi^kr chirurgorum est non obscura familia, Raspona dicta pro venenatis praecipue viperarum morsibus sanandis celebris. Psyllorum¹⁰⁹ enim more a quibus originem trahere venditant inflictum venenum avide absorbent, et propria saliva laethalia lavant vulnera, ex quibus salus tutissima, si statim demorsis occurrant. Macula serpentiformis omnibus 20] ab hac stirpe natis super humeros insculpta visitur, quae verno praecipue tempore coloratior rudem viperini glomeris^ks effigiem representat. Denudatis unius humeris hanc curiosis oculis, manibusque, ad examen^kt revocavi quae an esset nativum stygma, an factitium, adhuc haereo.

Superato montis clivo meridiem versus Vitriolae tinctorios fontes, tanquam paratos a natura gratuitos infectores, admirati sumus. Hinc non inconsulto sagaces antiqui Vitriolae nomen ruri indiderunt, ob vitriolicas, aut atramentosas aquas, quibus abundat.¹¹⁰ Obstupesces, amice, si Boeoticos amnes¹¹¹ aemulaturos fontes prodo. Obscuri^ku sunt, quia nullus adhuc scriptor montana nostra dignatus est delibare miracula. Oves ad quasdam prodigiosas lymphas nigrae tendant, albae discedant, hic albae vestes immerguntur, extrahuntur nigrae contrario eventu, aequali miraculo. Non spernenda beneficentia^kv paupertati sylvestris populi sine impensis duraturos colores Magna Mater impertiens consulit, locorumque inclementiam rerum raritate compensat. Emergunt e prati fundo Draconem versus, orasque fontium superando per declive solum in dicti torrentis alveum devolvuntur. Horum aqua limpida est, saporis omnis expers, terram tamen, lacustresque herbas, quas lambit, flavo-ferrugineo colore inficit. Innatat ipsi, telae adinstar subtilissimae, materia levis iridis colores aemulans, quae exsiccata pollinem aureolum dabat. Lutum in imis nigerrimum est, aptissimumque tinctorio operi. In his medicatis fontibus agrestis populus pannos lineos, 21] lanasque nigrat, non sine tamen praecedenti aliqua preparatione, ut intimius saturentur. Prius igitur tingendas vestes in aqua simplici una cum castanearum iulis, vel earundem phyliris,^kw sive libris coquunt, et macerant, deinde hoc simplici magisterio paratas per horas 24 in luto fontium immersas abscondunt, quo bis, vel ter repetito nil nigrius apparet. Neque praetereundum est, quod vestes ita infectae diutius durant, quam non infectae, contrario prorsus exitu, ac illis^kx accidit, quae a nostris tinctoribus communi methodo tinguntur. Erodit scilicet infusum atrox vitriolum occulto mucrone telarum filamenta, quae^ky temporis progressu etiam in arculis reservata sensim truncantur. Cur autem infusum, non cognatis aquis innatum, sive furtim liquatum ita operetur, tibi cogitandum relinquo. Si ziziphinum^kz colorem expetunt, pannos prius radicibus mori,¹¹² sive salicis alpinae^la folio alni rotundo,¹¹³ vel aliarum etiam salicum fluminibus innascentium decoquunt, deinde modo dicto immergunt. Alios etiam eruunt, ac eruerent^lb colores, si diligens aliquis arcanorum naturae scrutator plura sedulo celebraret experimenta. Nondum^{lc ld} usque adhuc in usum venere medicum, sed nullus dubito, quod in omnibus illis morbis, in quibus aliae aquae^le vitriolicae praescribuntur, non conveniant, imo aliis palmam non praeripiant. Vitriolum enim satis blandum, ac fere innocens^lf in suo sinu fovent,^lg non asperum, non fixum, non rigidum, non erosivum, hinc et renibus, et stomaco, et hepati aestuoso, et sanguini fervido, et^lh utero laxo, aliisque corporis partibus suo tono languentibus^li auxiliari posse, minime^lj dubitamus. Si rursus aliquando pedem Patriae figam, eas experiri gestit animus, rogantes interim^lk tot praestantissimos^ll medicos concives meos, ut experientias^lm celebrare non dedignentur, sibique famam aegris salutem, Patriae utilitatem asciscent.^ln XIII.r] XIII.v]

Draconem^lo ingressi propinquum, torrentem scilicet illum infidum, saxisque ingentibus asperum, cui quolibet anno sors^lp adversa aliquem victimat, invenimus. Colores lapidum huius diversi, rubei nempe, virides, nigri, flavi, albi in glareoso fundo quasi tessulatim dispositi^lq ad amussim maculosa draconis tergora aemulabantur. Hinc fortasse nomen, praeter serpentinos hinc inde gyros, reptatumque sursum versum, ac semper^lr oblique fluentem.

In nulla marmora ab hoc Medolam,¹¹⁴ cuius limbum torrens dictus undis lambit, accessimus.^ls 22] Arx erat^lt antiqua, inaccessibilis hostibus, supra saxum horrendum, scopulumve^lu rubro-livescentem^lv posita, quae vicinis omnibus iura dabat.

E Medola regea Monte Fiorino.^115lw

Nunc exigua priscae gloriae fundamina rimis minacibus irreparabilia supersunt. Hinc, atque hinc vasti montes, quorum dexter fusca quadam rubedine perfusus, scruposus, sterilis, mineralibus exhalationibus torrefactus apparet. Multas pyrites argenteas, aeneasque invenimus, multosque lapides viridi colore perfusos,¹¹⁶ quorum lateribus materia quaedam flaviuscula, succini adinstar, adhaerescebat. Concreti cautes tartaro, minimis^lx lapillis globulosis, mineramque redolentibus referti^ly ubique solum exasperabant. Fodinae initium sub praerupto saxo hiabat, ex qua auream, vel argenteam^lz venam exhaurire credentes, crudam, solum sterilemque cupream (uti referunt) inveneram.^ma Parte laeva latus montis non adeo immensis saxis^mb firmatum a subterraneis^mc erodentibus aquis evisceratum in praeceps quondam ruens Medolae templum,¹¹⁷ in inferna planitie positum, domosque inhumavit. Huiusmodi frequentes ubique apparent ruinae, ex quibus divulsis, ut ita dicam,^md montium costis,^me deiectisque rupibus^mf summa decrescunt, ima surgunt, locorumque facie^mg mutata, quaerit quaqua calcatur, sese antiqua natura, nec invenit. Ab aquis scilicet, nivibusque solutis a supremis vicini Apenini verticibus per tabulatorum^mh scissuras ruentibus adeo lubrica terrae macerantur, rodunturque^mi fundamenta, ut tandem ab ingenti superincumbente pressura laxentur. Vocant has incolae salacte, sive lavine,¹¹⁸ quas praecipue, ubi fontium scaturigines extillant, nec strata lapidea subsunt passim vidimus. 23]

Summum tandem Apeninum^mj montes, quos antiqui Leti,^mk Divi Pellegrini Alpes¹¹⁹ vocant^ml recentium nonnulli, post improbos labores, ac salebrosum iter ascendimus, Divique corpus¹²⁰ adhuc marcori resistens venerati^mm sumus. Quot interea catharactas inaccessas,^mn quot arcanos^mo in montibus ipsis vallium recessus, quot abrupta rupium supercilia, clivosos tramites, impervios calles observabamus? Adhuc Augusti mensis aestuans,^mp nostrisque regionibus torridus, et tamen multis in locis saeva hyems nive, geluque perhorrescebat. Congestae enim, ut plurimum per multos annos nives, vix aliquando urente acrius Syrio, flanteve austro tabescunt. Rara securi violatur annosa fagus, aeternum^mq dumeta rigescunt, et ingentes ubique exuberant umbrae. Hinc iuge frigus, perpetui flatus, aeris ardor ignotus. Tunc mecum ipse fontium, fluminumque originem altius recolens tacitus mussitabam, hic inobservata fontium perennium, ut ita dicam, corda, hic prima fluminum latent ubera. Udo^mr semper omnia squallent solo, carent fine stillantes^ms aquae, et antrosa Alpium viscera machinas hydrophylaces^121mt aemulantia diu duraturum sugunt, ac servant liquorem. Hic castella non desunt, cisternae perpetuae,^mu et aeterna tument aquarum reservatoria.

Nec locus ingenio est, oculi te iudice vincunt.¹²²

Arbitrabamur etiam, uti Cyrus apud Xenophontem, maiora, dum videbamus minora.¹²³ Audebat enim tunc animus penitiora scrutari, et immensam aquarum molem a subterraneis gurgitibus absorptam per obscura viarum sequi. Non enim Scultemna^mv (Panaro),¹²⁴ nec Gabellus^mw (Secchia), nec ignobiliores alii torrentes, non 24] fontium perennium raritas ab Apeninis emergens tantis nivium, aquarumque machinamentis respondent. Reconditum abyssis suis flumen efformant, quod montium minorum radices praeterfluens^mx post tenebrosum emensum iter, laxatis tandem repagulis, hinc inde variis e tanquam^my oris humilioribus egurgitans sui signa prodit, dum interim fluentum maius per arenosum, glareosumque stratum furtim praeterlabens Admirandam Mutinensibus Fontibus Originem praebet, de qua tam erudite, ac ingeniose clarissimus^mz Ramazzinus olim collega meus^na semper colendus alio licet innixus fundamento disseruit.^125nb Eo magis ad hoc credendum cogor, quo magis fontes, omnesque perennes qui^nc in ultimis Furni Volastri Alpibus¹²⁶ copiosiores fluunt, ad trutinam revoco. Ibi enim minor nivium copia ob maris vicini teporem, ibi minor ambitus, immo occidentem, idest mare versus, fere semper nive carent. Sed quoniam ibi maximus minerarum proventus, de quibus postea, montiumque strata fere ut plurimum orizontaliter posita, fereque tota lapidosa rigescunt, ideo sequitur, quod tabefactae nives, aquarumque fluxus in eorundem visceribus vix haerent, ac ab interpositis revolutae crateribus vel nutrimentum mineris ministrant, vel e rimulis sub imagine fontium plorant, ac perpetuos omnes, iugesque fontes efformant. Non enim istis ob densam stratorum, ac minerarum compagem, et situm, usque ad imas, et inconspicuas montium radices descendere datum 25] est, ut in Alpibus D. Pellegrini contingit. Diversum ibi crustarum ingenium, diversa positio. Terra multa, sabulum bibax, laxior structura cadentes aquas, niviumque fluores devorat, ac in imas Alpium radices ad caecum efformandum flumen devehit. Hinc passim montium ipsorum horribiles lapsus, ac per plures quandoque lapides fluxae eorundem laterum ruinae pedibus ipsis trepidantibus observantur. Ex quibus coniicere gestit animus, cur hic abscondantur aquae, ibi exantlentur, cur hic rari appareant fontes aeterni, fluminumque rarior cursus,^nd ibi utrumque luculentius effluat. Haec enim, me cogitante, fere sola in hoc saltem nostro terrarum gremio^ne aquarum est circulatio. E caelo in terram, e terra ad mare: rursusque e mari ad caelum, a caelo in terram. E caelo scilicet fluentes aquas cavernosi montes, terraeque bibulae absorbent, fluxae^nf ut plurimum, per obvias absorptae, per^ng obscuras vias in mare devolvuntur. Ex hoc,^nh et ab illis attenuatae rursus in nubes ascendunt, ex nubibus denuo descendunt, perpetua fluxilis elementi, incrementisque nunquam fallentibus, circulatione.¹²⁷

Sed te ridentem video, amice carissime, quod parvo ex itinere, minimisque observatiunculis tam immensa metiar. Quod non amplectar vulgatam, Italisque praecipue ingeniis alte inhaerentem Cartesii,¹²⁸ aliorumque opinionem de fontium, fluminumque perennium origine ac eorundem circulatione, de qua tam erudite praeclarissimus tuus etiam Lanzonus disseruit.¹²⁹ⁿⁱ Quod^nj nempe haec, 26] et illi a mari,^nk temporarii autem a pluviis, ac liquefactis nivibus ortum trahant. Non tamen in magnorum virorum pretium, auctoritatemque peccare contendo, si tanta nostris solis in regionibus quaerens ambigo, non ut ambigam, sed ut firmer. Vetus est (ait Platonis Sophista), omniumque communis sententia, si quis ea, quae magna sunt, recte transigere velit, in parvis quibusdam prius illa, facilioribusque, quam in maximis considerare debere.¹³⁰ Cum de veritate agitur, non quis, aut^nl quot dixerint, sed quam bene et novi videndum. Non meum etenim^nm calamum per universum terrarum orbem extendo. Ad nostros tantum fontes, ad exigua nostra flumina torrentesque minimas observatiunculas contraho. Forsan

…alid ex alio clarescet…
Ita res accendunt lumina rebus.¹³¹ⁿⁿ

Quid tu, vir doctissime, qui tam claro polles ingenio, de istis cogites, scire peropto. Refrica, precor, non callosum adhuc ulcus, et me vel fac doctiorem, vel silere in posterum iube. Tu enim ex illis non es, qui veritatem ad suum arbitrium temperet, ac inter mendacia quicquid palato non arriserit, reponat. Iniurius est in homines, in universam^no naturam, in Deumque scriptor ille, qui phylautia detentus aliorum omnia deridet, seque solum ad tacitam, fumosamque lucernam cuncta Caeli, Terraeque negotia videre credit. Ruditatem in omnibus, sed in istis praecipue fateor meam. Quid sentias etiam, 27] ut aperias,^np quaeso, de Aquae dulcis fonte, Venetiis, mirante populo, dum Canalem Regium excavabant, exantlato, uti te per litteras^nq certiorem feci;¹³² quid de prosilientibus aquis etiam dulcibus e fundo maris, observante Simone Portio Neapolitano, quando passibus fere bis centum in celebri Puteolana conflagratione recessit?¹³³ A continenti per secretos canales aquas dulces illapsas auguror, eo modo, quo per apertos, ob soli humilitatem, in mare decurrunt. Flumina enim inconspicua, caecique rivuli per obliqua cretae, saxorumque dorsa e supremis montibus, non aperto^nr solum, sed^ns obscuro, coactoque per angustias itinere usque in intimos pelagi thalamos penetrantes^nt quandoque emergunt. Quomodo enim mare in se revolutum, quibus, ut ita dicam, sacculis colatoriis portento simillimis, qua necessitate amaras exuit aquas, ut rursus easdem subito dulces absorbeat? Te etiam non latet, quod via filtrationis aquarum maris, ut dulcescant, ambigua est, et nostris experimentis fallax.^nu Per nullum namque sabulum, per nullum marmor,^nv nec per vasa etiam fornacum igne densata percolati latices marini salsedinem dediscunt. Aut cum aqueis particulis connubium salis adeo arctum est, ut nisi per placidam evaporationem disiungi queat, aut figura, molesque talis, ut pori bibentes aquas salibus etiam ingurgitentur. Vidimus etiam aridissima aestate transacta Clodiae nostrae, Liburnique puteos^nw 28] hortenses aequori proximos arefactos, licet maris superficies esset longe eminentior, quam ima puteorum profunditas. Argumento scilicet indubio,^nx quod praefati putei aquas a continenti, non a pelago mutuentur. Alia^ny etiam, praeter ea, quae D. Perauult,¹³⁴ Casparque^nz Bartholinus,¹³⁵ aliique transalpini exposuerunt paulatim concoquo, tua felicissima mente in posterum vel ulterius digerenda, vel expungenda.^oa

Ast incepti itineris vota sequamur, quidque denuo curiosis oculis devorabam faxo ut intelligas. Saepe videbam in substratis agris^ob cadentes imbres, et humida, spissaque caligine caelum triste, me^oc sudo aere fruente. Mihi aliquid tunc videbatur, habere caput non solum inter, sed supra nubes, et audire subiecta^od pedibus tonitrua, infimumque Iovem, ut ita dicam, fulmina vibrantem. Videbam,^oe et immersas nubibus ipsis regiones integras, vastamque veluti nebulosam planitiem ad amussim orizontaliter positam, cuius variis in locis modo^of unus vortex, modo alter ex improviso contortus hiabat. Tunc obscuro miscebatur caelum murmure, raucoque nostris auribus sono tonabat. Ex^og quo tonitru, ac vorticosi fulminis generationem, fragorisque promiscui causam quasi fidis oculis exhauriebam. Non etenim ibi fabulosa antiparistasis¹³⁶ ultimis cogebat ignem frigoribus, sed omnia ex lege motus, corporumque contrario nisu prementium, ventorum etiam flabellis urgentibus exoriebantur. 29]

In istis Alpibus saepe crystalloides, et crystalli reperiuntur, quarum color in nonnullis subniger, figura mirabilis. Nemo enim esset, qui laboratas arte non crederet, cum quaedam in medio sui circumambiantur elegantissima fascia ex sex paralellogrammis rectangulis, quae terminatur utrinque a tribus triangulis equicruris, seu isoselis, quam figuram tamen nuper etiam observabam, licet non adeo exactam, in quibusdam hyacintis boemicis.^137oh Adsunt et crystalloides partibus constantes, quarum aliae paralellopipedam figuram, aliae vero ad prismaticam accedere videntur, sicuti aliae, quae ad tetraedricam, aliae ad octaedricam vergunt. Uteros etiam crystallinos ab Euganeis non multum abludentes,^138oi nonnullosque a Ferrante Imperato delineatos¹³⁹ inveniebam, quae omnia naturam geometram, quandamque in istis a substrato fluore suboscuram vegetationem demonstrant. Ultimae enim crystallorum striae^oj in hoc implantantur, velutique diaphanae radiculae videntur nutrimentum aliquando absorbuisse.¹⁴⁰ Misit nuper huiusmodi cimelia pro ditando meo museolo toties laudatus Scheuchzerus, misit, et crystallum hexagonam magnitudinis conspicuae, cui mira viridis chrysocollacea¹⁴¹ respersa est ex Alpibus Uriis,¹⁴² aliam pariter hexagonam herbaceo colore saturam,¹⁴³ aliam helveticam diaphanam, calcarium marmor sulphuratum, cui fluores insident crystallini Brugis Argoviae,¹⁴⁴ selenitem crystalloidem candidum ex Monte Pilati Lucernensium,¹⁴⁵ fluoremque tandem crystallinum trigonum saccharum candidum^ok referentem^ol ex^{om on oo} 30] Lapidicina Oniagensi,¹⁴⁶ de quo in Specimine Lithographiae Helveticae pag. 24.¹⁴⁷ Ex Rheticis etiam Alpibus¹⁴⁸ aurei coloris, et egregie diaphanam crystallum¹⁴⁹ servo, sicuti varios fluores crystallinos guttatim supra calcidonium crudum respersos subobscuri rubicundi coloris ab Euganeis depromptos, diversosque naturae lusus ex calcidonio,¹⁵⁰ et crystallis implicitos, herbasque crystallis ipsis, ut muscae in succinis incarceratas. Sed de his alias.

Emenso primo Apeninorum iugo, rivuli, atque torrentes contrario cursu, diviso veluti aquarum imperio, Mare Tyrrhenum versus descendunt.^{op oq} Tunc^or oculis obiicitur Caferoniana Provincia frequentibus oppidis, vicisque^os populosa, benigniori fruens caelo, terraeque uberiori fertilitate laetissima. Arcent enim septentrionales gelidissimos halitus praealta Apeninorum dorsa, quae furentem ventorum rabiem in se recipiunt, et frangunt. Sub imo montis limbo Castrum novum^151ot visitur, provinciae caput, tum nascente, tum vesperascente die nebulis, ut plurimum obductum. Si montes enim montibus, si colles collibus iungantur per flexuosa intervalla saepe mephitis exhalationum urbes incommodat. Hinc etiam saepius febricitat septicollis Roma,^ou dicebat Celsus.¹⁵²

Mellifluus noster Testi praedictum locum, ut otio beato, musisque aptissimum ita eleganter descripsit.^ov

Qui, dove argenteo il corso
la Turrita discioglie, e seco viene
a maritarsi innamorato il Serchio,
e sul meriggio al dorso
del gran Padre Apenin opache scene
di rintrecciati faggi alzan coperchio;
merto mio no, soverchio
favor del gran Francesco¹⁵³ ozio mi diede,
e fe’ ne’ regni suoi regnar mia fede.
Qui lieto vivo, e mentre
di lui canta il mio plettro, Eco da lunge
ossequiosa il suo bel nome alterna:
pensier, che si concentre
a intorbidarmi il cor qua su non giunge,
e seren parmi il ciel, quando ancor verna. XIV.r]
Temer di spada esterna
questi monti non san: fiumi innocenti
portano al mar gli immacolati argenti.
Con voce bellicosa
curvo oricalco a travagliar non desta
l’inerme abitator d’umil capanna:
de la greggia lanosa
i mariti rival con dura testa
solo a pugnar tal volta amor condanna,
e la stridente canna
del pastorel, che non lontan rimbomba
ai cozzanti guerrier serve di tromba.
I preziosi umori,
di cui ferito il nobil seno allaga
negli arabici boschi arbor sovrano
perdon gli usati onori
qui, dove occhio mortal uscir di piaga
stilla non vede mai di sangue umano;
se pur incauta mano
non trafigge talor d’acuta spina
pungente spoglia di castagna alpina.
Maestre de’ pensieri
rupi per nostro esempio al Ciel sospinte,
selve, in onta de’ lussi, erme, et inculte,
oh come volentieri
tra i vostri orror le sue speranze estinte
l’ambizioso cor lascia sepulte,
che pur, che l’alma esulta
de la sua dolce libertà contento
fo di tutte mie glorie erede il vento.^154ow XIV.v] XV.r] XV.v]^ox

Multa sane de hac regione vera, multa poetarum more figmenti, atque adulationis fuco delinit. De hac nos^oy quoque minus eleganti, sed sincero magis calamo in rudem recollecta^oz fasciculum nonnulla quae ad hominum historiam etiam extra meum scopum dicere, neque inutile, neque supervacaneum forsan existimamus, cum ab antiquis geographis, atque historicis vix delibatam, a recentioribus aut nominetenus tantum indicatam, aut, quasi obscura regiuncula, oscitanter praetermissam, non sine indignante stomaco reperiamus.

Dicitur vulgo Garfagnana, latine Caferoniana ab Oppido Caferoniano nomen mutuata, in Tirenis stationibus, agrisve sito Lucam inter, ac destructam Lunam.¹⁵⁵ Ita vocabatur illud a Feronia nemorum, libertorum, fertilitatisque, ac deliciarum dea, quam Iunonem arbitrabantur, sicuti Gyral. Synt. de Diis Gent. Lib. 1 scriptum reliquit.¹⁵⁶ Originem altam traxerunt incolae Caferonianae a dispersis, fatoque hinc inde pulsis Tuscorum, Graecorum, Romanorumque reliquiis, non sine populi feroces adhuc genios foventis laude. Tuncque primum fuit, cum mundus in romanae dominationis, idest humani generis conversione penitus intremuit, omnique genere discriminum civilibus, terrestribus, ac navalibus bellis omne imperii corpus agitatum est, ut Luc. Flor. Epit. testatur. Truculentissimas Marii, Scillae, triumque Monarcorum Lepidi, Marci Antonii, atque Octaviani proscriptiones XVI.r] fugiebant,¹⁵⁷ cui^pa non leve rationis momentum addunt fundamenta, ac rudera multarum arcium in summis collium scopulorumque verticibus adhuc extantia, in quibus auri, argenti, metallique romana numismata passim excavantur.^pb Antiqua etiam adhuc vigent nomina Silani, Silici, Silicagnani, Silicani, Trasilici, Roggii, Camporosciani, Cassiani, Cassinelli, Caesaranae, Brutiani, Petrognani, Niciani, et similia, cum castra,^pc ac arces istae fuerint olim, ut incolae tradunt, aedificatae a Scilla, eiusque sequacibus, a Rossio, Cassio, Caesare, Bruto, Petronio, Nicia, aliisque nobilissimis Romanis a fortuna susque, deque perculsis.

Nec scriptores Prisci de hanc provincia penitus siluerunt. Marcus Cato in fragm. de Origin. C. 7, scripsit Luca illustris, Luhccio Lucumone Rege Tuscorum, Lucus, et Montes Feroniani etc.¹⁵⁸ A C. Sempr. in Divis. Ital. frag. 3, Liguria Apuana vocatur.¹⁵⁹ Antoninus Pius Itiner. apud Annium L. 2, vias indigitans, quas ducebant in Gallias, nunc Insubriam, Cassiano itinere itur, inquit, per Politorium, Arcenum, Miniorem, Forum Cassii, Aruntes, Camillarios, Tudernum, Varentarum, Umbronem Montem, Senam Colmiam, Phocenses, Lucam, et Caferonianum transitur in Gallias.¹⁶⁰ A Ptolomeo in 6. Europ. tab. L. 3, Lucus Feroniae vocatur,¹⁶¹ uti a Plinio Natural. Hist. Lib. 3 C. 5, in Italiae descriptione,¹⁶² quae alibi Montes Tegulatos appellavit,^163pd qui sicuti notavit Giraldus sunt Pania, montesque contigui,¹⁶⁴ inter quos Anselmus Micottus I.V.D. e Camporgiano (cuius ms. ingenue plura debere fateor), Caferonianae Team ob nominis similitudinem esse referendam existimavit.¹⁶⁵ Strabo De situ Orbis XVI.v] L. 5, Ad Montes Lunae incumbentes, scripsit, urbs est Luca ubi plerique vicatim habitant, quibus Caferonianam etiam amplexus est.¹⁶⁶ Livius Ab Urbe Condita pluribus in locis huius meminit, et praecipue Lib. 41, in quo Petilii¹⁶⁷ mortem oraculi verbo Leti ambigue intortam expressit. Praefecti, refert, inde in diversas regiones Petilius adversus Balistae, et Leti iugum (quod nunc Alpium D. Pellegrini nomen audit), quod eos montes perpetuo dorso inter se iungit, castra habuit. Ibi adhortantem eum pro concione militem, immemorem ambiguitatis verbi ominatum ferunt, se eo die Lethum capturum esse.¹⁶⁸ Pro monte autem Leti, Lethum omine fatali subivit.¹⁶⁹

Sunt qui credunt Virgilium de hac regione intellexisse, quando Aeneid. Lib. 7, N. 800 cecinit

Circaeumque iugum, queis Iuppiter Anxuris arvis
praesidet, et viridi gaudens Feronia luco.¹⁷⁰

Sed errore plectuntur, Micotto etiam supralaudato auctore, quoniam Dea Feronia, praeter locum, ubi nunc est Petrasancta¹⁷¹ (non in Bientina,¹⁷² uti Volateranus Com. Urb. Li. 5 existimat)¹⁷³ binos alios in Italia habuit lucos sibi sacros. Alter in Faliscis,¹⁷⁴ de quo Strabo De situ Orbis L. 5 Sub Monte autem Soractae¹⁷⁵ urbs est Feronia, quo nomine a Dea quadam nuncupatur, quam finitimi miro dignantur honore. Eodem in loco ipsius est templum mirificum sacri genus habens, nam qui eius numine afflantur, nudis pedibus prunas, et copiosum inambulant sub hac XVII.r] daemone nulla laesione cinerem.¹⁷⁶ Alter, de quo loquebatur Poeta¹⁷⁷ iuxta Dioniis. Alicarnas. Lib. 2,¹⁷⁸ Sipontin.,¹⁷⁹ supra 7 Aeneid. Virg. Servium,¹⁸⁰ et alios erat in Latio Tarracinae¹⁸¹ propinquus, quem etiam Syl. Ital. de Bel. Pun. Lib. 13 carmine ornavit.

His fractus ductor convelli signa maniplis
optato laetis habitu iubet, itur in agros
dives ubi ante omnes colitur Feronia luco
et sacer humectat fluvialia rura Capenas.¹⁸²

Variis regio haec finibus clauditur, quos verbis ex Fabritio Zum. in Inform. XI desumptis circumscribemus. Provincia Garfagnana, scribit, posita est inter agrum Pistoriensem ab oriente, et agrum Lunensem ab occidente, quae ab illis agris dividitur per cacumina montium inter hanc, et illos existentium, et item inter summitates Montis Apenini a latere septentrionis, ubi Lombardia, et a meridie territorium Lucense, et est divisa in quatuor Vicarias, nempe Camporegianae, Castiglionis, Bargae, et illam Coregliae.¹⁸³ Tunc temporis vero angustioribus est coarctata limitibus, etiam quo ad nomen, quod solum ea pars retinuit, quae sub Serenissimo Aestensi dominio fortunatissima viget.

Figuram navis provincia haec sortitur, quae inter Apenini radices, atque Paniam curvata laetae fertilitati^pe velificat. Pania Mons¹⁸⁴ est asperrimus, sterilis, nudus, vix feris notus, ita forsan a Poenia paupertatis dea¹⁸⁵ vocatus. Bargam¹⁸⁶ nunc orientem versus habet, a meridie praedictam Paniam, Montem Team¹⁸⁷ a Ponente, qui eam a Lunensi agro disterminat, et a septentrione XVII.v] Apeninorum iuga tenet. Multis torrentibus, rivulis, fontibus, fluviisque perennibus, ac limpidis perluitur, qui variis exquisitissimis ditescunt piscibus, inter quos trutae celebres ad irritamenta gulae magnatum, principumque mensas exornant. Primum Serchius¹⁸⁸ sibi vindicat locum a Ptolomeo Geogr. Lib. 3 Tab. 6 Boactus,¹⁸⁹ a Plinio Hist. Nat. Lib. 3 Auxer,¹⁹⁰ a Strabone Aesar De situ Orb. L. 5 appellatus.^191pf A duobus fontibus originem trahit, quorum alterum supra Silanum,¹⁹² supra Soraggium¹⁹³ alterum rimosa tellus egurgitat, coeuntesque postea eorum rivuli, aliis rursus in itinere sociatis Castrinovi moenia una cum Turritae¹⁹⁴ undis, de quibus Testi, non sine strepitu diverberant. Corrivant in hunc novi rivi, novique torrentes, quibus in mare Lucae propinquius tumidus quandoque, ac minax, tribus lapidibus ab Arni¹⁹⁵ ostiis distans, non inglorius devolvitur.

Antiquitus cum Arno immiscebatur, ut innuere videtur Rutilius Poeta Numant. itiner. L. 1, qui de Pisis loquens inquit,

Alpheae veterem contemplor originis urbem quam cingunt geminis Arnus, et Auxer aquis.^196pg

Id quod etiam Strabo L. 5, De situ Orbis, affirmat.¹⁹⁷ Sed quoniam Lucensi Urbi plurima ferebat incommoda, fuit a D. Fridiano illius urbis Episcopo¹⁹⁸ XVIII.r] (uti pie creditur), ab anno 560 ad annum 575 solo rastro, stupente natura, divisus. Hic, scribit Volat. Comm. Urb. L. 5, De rebus pisanor., Phridianus Praesul ante omnes colitur, cuius meminit Gregorius, cum in aliis Lucensibus benemeritus, tum quod Auxerim amnem agros inundatione vastantem divinitus compescuit, ex quo pars ea, quae Auxeris nunc dicitur, ab ea deducta aspicitur.¹⁹⁹

De hoc etiam Guido Vanninus Poeta Luc. Epigr. 12, et 19 cecinit, affirmans, quod

Rastro iussit parere furentem.²⁰⁰

Amnis hic, ut multi alii, adorationem antiquorum meruit ob Strabonis fabellam De situ Orbis L. 5,²⁰¹ secundum Annium, ipsumque, tanquam particularem Etruriae Deum coluerunt, ut etiam ex Svetonio,²⁰² et ex Macrobio habetur,²⁰³ de quo videatur Annius super 16 fragm. Catonis.²⁰⁴ Silentio tamen involvendum non est memorabile Augusti fatum Svetonio Tranquillo, in eiusdem vita, notante. Sub idem tempus, ait, ictu fulminis ex inscriptione statuae eius prima nominis littera effluxit.^ph Responsum est centum solum dies post haec victurum, quem numerum C littera notaret, futurumque, ut inter deos referretur, quod Aesar, id est reliqua pars e Caesaris nomine Etrusca lingua Deus vocaretur.²⁰⁵

Laxatur haec provincia in aliquas valles, in multosque colles curvatur scopulis etiam praeruptis, saxisque ingentibus aspera nemoribus hinc inde sylvescit. Metallorum^pi est dives. Granis, vino, canape, fructibus, oleribus, piscibus non caret. Carnibus vero, XVIII.v] caseo, castaneis ad abundantiam usque luxuriat, hic illa satis ad sobrietatem, haec ut plurimum ad satietatem pro vicinis etiam exuberant. Nec ibi venatica desiderantur, cum^pj ad delicias, tum ad pecorum custodiam. Antiquitus enim^pk saepe cum ursis, nunc cum lupis, taxis atque vulpeculis saepe^pl res est.

Homines ut plurimum parvi corpore, colore maior pars subfusco, torosa, et fortis, semper ad arma parata, in subitam iram prona, vindictae avida, iniuriarum memor, acuti, ac versatilis ingenii, exteris amica, hospitalitatis amantissima, suo domino fida, literis apta, naturali amoenissimo Tuscorum pollens eloquio, hilaris cantu, saltuque vivida, in mecanicis ingeniosa, mercibusque sollicita. Hyeronimus Capugnanus Itiner. Part. prima paucis populum hunc delibat, Natio haec, inquit, Garfagnanae martia, audax, et in bello assuefacta, indomitaque, Atestinis principibus devota,²⁰⁶ quod sane, si ullo tempore, praesenti armis exteris strepente, clarescit.²⁰⁷

Quinque,^pm et nonaginta vicos, multasque villas, et rura tenet, quorum omnium caput primum Castrumnovum est, secundum Camporgianus,²⁰⁸ tertium Trasilicus.²⁰⁹ Vigintiquatuor mille circiter colonos alit, ut in notulis, aut catalogis scribarum, et cancellariorum anni 1626 legere est.

Dividitur nunc tota Caferoniana in tres partes pro gubernando aptius populo, quas antiquo vocabulo Vicarias adhuc appellant,^pn quoniam a Vicario, idest Imperatoris, aut alterius Principis supremi vices gerente XIX.r] regebantur, qui nunc Rationis Dux (Capitano di Ragione) dicitur.

Prima est illa Castrinovi, ubi Gubernator residet cum octo militibus lanceariis,^po vel hastilia ferentibus vario cultu ornatis continuo eidem adstantibus. Toti provinciae tum in civili, tum in politico generaliter praeest. Gubernatio vero particularis cuilibet Rationis Duci propriae Vicariae innititur.

Secunda est Camporgiani Vicaria, quae antiquitus erat prima, sed vel ob comodiorem Castrinovi, viarumque situm, vel fatorum clade ac temporum vitio exulcerata, atque depressa vix nunc secundum obtinet locum. Discerpitur in triginta tres vicos, vulgo Terre, qui habitatores circiter 1968 alunt.

Tertia est in Trasilico, quae multos pariter sub sua ditione vicos possidet, quorum incolae circiter sunt 4505.

Binae^pp arces militibus,^pq armisque continuo munitae^pr regionem hanc defendunt, et fraenant, reliquis, quas antiqui erexerunt, vel dirutis, vel incustoditis. Prima dicitur Arx Montis Alfonsi,²¹⁰ quae in colliculo Castronovo superincumbente erigitur, affabre laborata, perpetuis excubiis, militibusque gregariis diligentissime custodita. Nomen sortitur ab Alfonso Secundo Aestensi Ferrariae Duce,²¹¹ qui anno 1579 die 22 Aprilis aedificandam curavit, ut hostilia Lucensium, facinorosorumque hominum tentamina reprimeret. Marchioni Cornelio Bentivolio²¹² munus hoc demandatum fuit, qui cum quatuor millibus granorum sacculis, tormentis varii generis bellicis, variaque ad arduum laborem supellectile Castrumnovum petens, superadditis etiam triginta quatuor millibus scutis a provincia solutis, pacis dulcedinem populo, vicinis hostibus terrorem, quietem XIX.v] omnibus caram promittens^ps faelicissime memorandum opus absoluit. Arx altera vocatur Verrucole²¹³ antiquum^pt servans adhuc nomen, atque structuram, situ inaccessibilis, armisque praecipue priscorum manu missilibus inexpugnabilis. Supra horrendum, altissimumque scopulum posita, undique praerupta, atque impervia, nisi per angustissimum tramitem, qui facile a defensoribus obtruncari, saxis, ac trabibus, paucisque aliis armis etiam a natura ipsa paratis defendi potest. Nomen sapienter ab antiquis inditum, quoniam Verruca, Catone monente apud Aulum Gelium Noct. Attic. Lib. 3 C. 7, altum, asperumque montis verticem significat, hinc verrucosus mons, qui multis verrucis, hoc est asperis, editioribusque iugis assurgit.²¹⁴ Ita et nos medici verrucas dicimus crudum quoddam tumorum genus, cutemque verrucosam tuberculis quibusdam exasperatam vocamus.

Stemma est pila metallica, ex cuius apice, ac latere utroque singulatim tres flammarum glomi erumpunt, quae genium populi bellatorem, igneumque spiritum facile furentem demonstrat. Quod Alphonsi Primi Ferrariae Ducis²¹⁵ fuit ob partam Ravennae victoriam cum epigraphe Loco, et tempore.

Spirituale dominium partim est sub Dioecesi Episcopi Serzanae,²¹⁶ vel secundum alios Cergiani, aut Lunae novae, partim sub Dioecesi Episcopi Lucae.^217pu Dividit illud rivulus Podii (del Poggio), rivulusque Cavezzae²¹⁸ inter S. Romanum,²¹⁹ Silicagnanamque²²⁰ percurrens. Sub variis ingemuit dudum dominis Caferonianae Provinciae,^pv quos singulos enumerare taediosum foret et extra chorum saltarem nimis. Sub auspiciis nunc faelicissime floret Serenissimae Domus Aestensis, omnium oblita calamitatum, quae diu frementem, ac reluctantem XX.r] diverberarunt.

Supra Castrinovi portam insculpta marmore visitur aquila expansis alis, rostroque minax, quae leonis dorso superincumbens iras eiusdem imperio frenat, atque castigat. Quod victoriam Aestensium supra hostes, quos tacito calamo praetereundos existimamus, demonstrat.²²¹ Cui suis in Satyris Ludovicus Ariostus arrisit, quando die 20 Februarii anni 1522 gubernandae provinciae ipsi opus commissum fuit. Sic etenim in quarta Satyra, quae incipit

Per custodir, come al Signor mio piacque
il grege garfagnin, etc.²²²

Historiam leonis tangit, sacrumque ulcus refricat.

Dei^pw saper la licenza in che è venuto
questo paese, poiché la Pantera²²³
indi il Leon l’ha fra gli artigli avuto,²²⁴

Quae regio postea excusso exterorum iugo sub auspiciis Aestensis Aquilae respiravit, et ut cum Virgilio loquar

Rediere saturnia regna.²²⁵

Sed extra oleas²²⁶ me nimis divagantem increpas amicorum suavissime, dum non naturae, sed hominum historiam pando. Parce prurienti calamo, resque nondum editas scribenti, quae curiosis forsan salivam movebunt, e tenebris abscondita eruent, spiritus excitabunt somniculosis. Pudebat claram adeo provinciam literario orbi ignotam, cui maternum non obscurum sanguinem, et ipsa natalia debeo. Natus enim ex caferoniensi matre ex nobili Davinorum familia die Martis 3 Maii, hora 14 anno^px 1661, dum genitor meus utriusque Iuris Doctor in Arce Trasilici iura dabat, sentiebam me invitum a natura trahi extra naturae historiam. XX.v]

Patere etiam, ut parergon loco nonnulla antiqua Romanorum^py locorumque nomina montium iugis adhuc illustria clade temporum plebaeis distorta vocabulis ad pristinum nitorem restituam, quae ex ms. Timothei Tramonti,²²⁷ Anselmi Micotti,²²⁸ Ioannis Bosii,²²⁹ Bartholomei Morgantii²³⁰ aliorumque sudato opere repertis avidus exhauriebam. Scias^pz tamen exopto, me non adeo esse credulum, ut omnia antiqua nomina, quae leges a priscis consulibus, tyrannis, regulis, heroibus desumpta vera existimem.^qa Multa mihi videntur ridicula, distorta multa, et violentia quadam ingenii potius expressa, quam sponte nascentia, quae (uti communis antiquitatis scriptorum mos est) nonnullis immixta veris historiam fabulis, fabulas historiis immiscent. Nolo candorem meum, nolo veritatem, nolo tuas aures offendere. Decerpe, quae credes vero consona, quae falsa reice. Dicam cum clarissimo viro Philippo a Turre Non^qb is ego sum, qui pronus induam confictas plerumque, et turbidis, caenosisque fontibus haustas nomenclaturas, et migrationes populorum.^qc De inscript. M. Aquilii Cap. 1.²³¹ XXI.r] XXI.v]

Villa^qd di Marcione^qe—Vicus Marcelli.

Castiglione—Castrum Lestrigonum.

Villa Calamandrina—Vicus Aemilii Mamercini.

Corfino—Vicus Valerii Corvini.

Soraggio—Vicus Sergii.^qf

Canigiano—Vicus Canini Rebilii.

Pania di Corfino—Mons Valerii Corvini.

Silano—Castrum Iunii^qg Silani.

Fiumicello di Soraggio—Amnis Caii Atilii Serrani.

Camporgiano—Campus Roscianus,^qh vel Calfurnianus.

Forno Volastro—Vicus Calpurnii Bestiae.

Silicano—Vicus Silii Silvani.^qi

Rosciano—Vicus Roscii.

Cassiano—Vicus Cassii.

Cesarana—Vicus Caesaris.

Brutiano—Vicus Bruti.

Petrognano—Vicus Petronii.

Niciano—Vicus Anicii.^qj

Alpe di S. Pellegrino—Mons Leti. XXII.r]

Valico—V. Valerii^qk Poblicolae. Vergemoli—V. Servilii Gemini.^ql Terminone—V. Minutiae Thermae. Trasilico—V. Virginii Tricosti.^qm Mulazzano—V. Cornelii Maluginei.^qn Massa—V. Valerii Messalae.^qo Magnano—V. Pompei Magni.^qp Cerageto—Vicus Tergemini Curiati.^qq Mozanella—V. Menenii Lanati.^qr Pian di Cerreto—V. Aurelii Ceretani.^qs Chioza—V. Cai Acatii.^qt Riana—Vicus Rheae Silviae. Trappignano—V. Lucreti Tricipitini.^qu Albiano—V. Fabii^qv Lebeonis. Tiglio—V. Statilii Tauri.^qw Filecchio—V. Furii Phili.^qx Oppio—V. Sp. Oppii.^qy Coreglia—V. Aurelii Costae.^qz Ghivizano—V. Cassii Viscellini.^ra Tereglio—V. Elii Tuberi.^rb Calavorno—V. Accilii Glabrii.^rc Bolognano—V. Calfurnii Bibuli.^rd Cardoso—V. Lucii Cethegi.^re Gallicano—V. Galli Canini.^rf Verni—V. Plauti^rg Venni. Fiatton, e Campi—V. Fonteii^rh Capitonis. Perpoli—V. Papirii^ri Masonis. Palleroso—V. Oratii Paluilli.^rj Pieve Fosciana—V. Publii^rk Flaccinatoris. Migliano—V. Marci Aemilii.^rl Bargecchia—V. Aemilii Barbulae.^rm Eglio—V. Elii^rn Peto. Rontano—V. Aruntii^ro Nepotis. Ceretolo—V. Luctatii^rp Cereti. Gragnanella—V. Cornelii Dolobellae.^rq Silico—Vicus Sillae. Antisciano—V. Hostilii Mancini.^rr Careggine—V. Ebutii^rs Cornicensis. Fabbriche—V. Caii Fabricii.^rt Ponticosi—V. Publii Cossi.^ru Sambuca—V. Fabii Ambusti.^rv Cascianello—V. Ottacilli Crassi.^rw Roggio—V. Lucii^rx Regillensis. Puianella—V. Popilii^ry Lenas. Vitoio—V. Ventidii Bassi.^rz Vaii—V. Lucii Velleii.^sa Corti—V. Curii Dentati.^sb Corfigliano—V. Calfurnii^sc Pisonis. Minucciano—V. Munatii Planci.^sd Agliano—V. Eliani.^se Castagnola—V. Fulvii Centimali.^sf Giuncognano—V. Genutii Clepsinae.^sg Capoli—V. L. Capitolini.^sh Pontaccio—V. Gnei Petici.^si Dalli—V. Caesi Duillii.^sj Cogno—V. Gnei Genutii.^sk Veregnano—V. Publi Verennii.^sl Magliano—V. Lucii Emiliani.^sm Gragnano—V. Geganii Mamercini.^sn Metello—V. Caecilii Metelli.^so Borsigliano—Brutus Bubulanus. Livignano^sp—M. Levinus. Caprignano—V. Cornelii Aruini.^sq Orzaiola—V. Aurelii Oresti.^sr Sala—V. Livii^ss Salinatoris. Piazza—V. Vibii^st Pansae. Naggio—V. Nautii Rutilii.^su Bibbiana—Fabius Vibulanus. Pugliano—C. Petilius. Etc.

Quae^{sv sw} omnia solum eruditionis causa indigito, non ut, cum feret occasio iis utar nominibus, quae obsoleta iam, usuque deperdita necessariam elocutionis, ac historiae claritatem obtenebrant.

Sed e diverticulo in viam. Castilionem Paulo post ingressi XXII.v] sumus, ubi generose ab Ill.mi Prioris Guazzelli²³² benignitate excepti quicquid curiosi viciniis in illis extabat, magno animi solatio didicimus. Argenteos pyritas ob substratam cupri,^sx argentive mineram exhausimus,²³³ pilasque terrae flaviusculas, quarum^sy in centro medulla auricolor lucidissima condebatur, cui^sz quoniam igne resolvitur, et exhalat, hyerarchiae nomen, nescio qua ratione,²³⁴ indidere. Pyropum, sive carbunculum monstruosae magnitudinis quodam in specu, ob torrentem praeterfluentem inaccessibili, noctu adeo splendescere affirmarunt, ut accensa lampas videatur, sed vel ignem fatuum esse, vel putridum lignum noctilucum, vel lampyrim aut cicindelam aliquam, suspicari^ta etiam fas est.²³⁵

Non procul in substrata planitie citra Aesarem^tb Torrentem (Serchio) thermales ubertim emanant aquae dictae della Pieve, quoniam sub 31] ditione Terrae Plebis existunt.²³⁶ Inter tot, quae in^tc nostris montibus saluberrimae scatent, solae^td istae nunc sunt in usu, aliisque palmam abripuerunt. Experientia enim teste, maxima etiam locum non invenere remedia, si tempestive potentur, male natam plurium morborum sobolem in dies licet^te succrescentem demetunt.^tf Nec tam facile remorbescunt, semel recte corpora salutiferis undis detersa.

Iacobus Lavellius harum^tg virtutes Literato Orbi communicavit anno 1609 kal. Septembris.²³⁷ Medio lapide distat earundem scaturigo a Castronovo. Sunt^th limpidae saporis subsalsi, subamarique, odoris bituminosi, et plus quam tepidae. Suas etiam longe a fonte virtutes servant. Eo modo, quo aquae Tetutianae,²³⁸ sumuntur, praemissa nempe levi purgatione, expiatisque primis viis. Usque ad bis senos dies novantur,^ti vel etiam ulteriores, si placet, iuxta saevam, antiquamve morborum tyrannidem. Dosis decem, duodecimve librae quolibet mane iuxta indigentiam, aut ventriculi capacitatem, et robur, atque id, quod nescio quid admirandi sapit, vires tunc recreant, neque tumet, nec extraneo pondere gravatur stomacus, nec torminibus ventrem exagitant, sed blande, placideque duarum horarum spatio praeterfluunt, lubricam alvum reddunt, sitim extinguunt.

Primi extrinsecus mirificas vires in doloribus rheumaticis, 32] artrithicisque, ac variis^tj nervorum morbis experti sunt, quibus faelicibus observatis experimentis alii, devorato ut ita dicam timore, speque^tk maioris efficaciae, magisque prosperi effectus concepta, aquam ipsam animose biberunt, quam, cum non solum innoxium, sed incomparabile remedium turmatim^tl advolarunt, ac sine praecedenti purgatione, sine sexus, aetatis, temporis discrimine generose potantes, fere omnes, tanquam miraculo sanescebant. Auscultabant eiusdem viribus saeviora fere quaecumque morborum semina, ita ut apud vicinos populos medicinae nomen universalis audiret. Deferbuit tamen insanus adeo bibendi cacoethes,^tm cum nonnullos impuro corpore, ac sine debitis cautelis imprudenter bibentes maiori labe infecerint. More scilicet magnorum remediorum, quae intempestive sumpta sibi veneni naturam, interdum asciscunt.^tn Eo tandem res devenit, ut prudenter cum medicorum administratae consilio, spes aegrotantium non fallant, et signate multis, non indiscriminatim omnibus opitulentur.^to Sed ut ad offam proprius accedam.

Dolores^tp capitis antiquos vel saepe recrudescentes, epilepsias, vertigines, surditates, lymphaticos fere omnes morbos, cordis palpitationes praecipue spasmodicas, pulmonum ulcera, et asthmata delent. Ventriculis effoeti, crudoque marcore tabescentis solatium sunt. Icteros detergunt, dolores colicos, passiones histericas, illiacos 33] affectus, hydropicos quosdam sanant. Unda enim pellit undam,^tq atque ad antiqua serositatum impluvia extravasatas lymphas corrivat. Ventris fluxus cohibent, urinariosque tubulos verrendo calculos, et arenosa sedimenta propellunt. Menstrua provocando, vel obstructos meatus reserando faecunditatem revocant, podagraeque tormenta levant. Vermes tandem, eorundem mucosa nidamenta, et semina certo certius a cellulatis intestinorum latebrulis exterminant.

Quid tantas donet his aquis vires, vix coniecturis locus. Nondum enim exactam harum analysim institui, quam, si meliora Deus otia dabit, et si Regium Lepidi,²³⁹ ubi in posterum mea Patria stabit, post tot emensos labores iterum revisam, instituere gestit animus. Si tamen aliquid hariolari fas est, ex sale alcalico calcario, ac bitumine, quibus mons ille scatet, vires omnes mutuari, non abludet forsan a vero. Extrahebant enim antiquitus coloni a superincumbentibus fodinis quandam egregiam bituminis speciem, quae gagatis a Galeno descripti naturam redolebat.²⁴⁰ Cum autem gagates virtutibus omnibus polleat, quibus dicta Caferonianae Plebis aqua, hinc salinis etiam, tanquam auxiliaribus copiis ulterius ditata,^tr iure merito morbos omnes descriptos eminenter pessundare necesse est.

Parte montis opposita novae pariter thermae olim repertae sunt lacteo sapore, atque tepore conspicuae, quae ad sal acre muriaticumve bilis edomandum mite 34] conducebant, sed in ipsis cunabulis pene obsoleverunt.²⁴¹

Camporgianum tandem inexpectato devenimus, antiquam scilicet illam totius provinciae metropolim, ubi a generosissimo D. Carolo Davinio,²⁴² ab Ex.mo D. Ioanne Baptista Ternio²⁴³ avunculis meis, atque ab Ill.mo D. Iulio de Rubeis Praetore,²⁴⁴ concive meo, ac consanguineo perhumaniter excepti, dura salebrosi fastidia itineris, fractasque vires levavimus.^ts Certabant omnes officiis,^tt festivasque celebrando dapes, crateras^tu magno omine coronantes^tv severitatem philosophicam, ac medici peregrinantis austeritatem exuere me cogebant. Tunc thermae, tunc minerae, tunc tota natura sepulta mero iacebat, calentemque vidisse,^tw lusus erat.

Tam grata hospitalitate^tx expediti Turritae balnea visebamus, quae uno tantum lapide a Castronovo occidentem versus distant.²⁴⁵ Providam antiquorum sedulitatem, recentiorum incuriam obstupui. Elegantissima, et ad commodum balneantium magnifice quondam instructa aedificia, nunc fatali ruina quassata cernuntur. Limo, parietinis, saxis, immundoque caeno lavacrum unum repletum est, et secreta calidae commercia per incustoditas vias in subiectum flumen defluunt. Solium alterum 35] paulo diligentius detersum est, adhucque^ty aegrotantium solatio famulari potest. Quadrilaterae figurae est cum sedilibus circum, et in umbilico laboratis, et lateritio fornice tectum. Per occultum aquaeductum e montis pede in hydrophylacium²⁴⁶ aqua saliens ferventissima cogitur,^tz inde in canaliculum subgrundiae simillimum, in solium defluit. Embolo tamen, seu epistomio, si placet, clauditur, derivaturque per recurva demeacula circa lavacri labrum ad alios usus. Nec solum aqua calens extillat. Frigidissima prope funditur, quae ex eiusdem montis visceribus fistulato^ua tramite emergens contiguum igniti aquaeductus lambit latus, quae pariter^ub per diversos cuniculos ad lubitum diducitur. Ita temperant ad arbitrium modo aestuantem unius calorem, modo rigens alterius gelu. Non vulgari scilicet artis, ac naturae miraculo. Potest enim quis eodem in balneo modo gelidos artus concalefacere, modo exustos^uc refrigerare, modo per gradus, vel laudabili temperie inter utriusque extrema corpus^ud fovere. Non opus est, ut in Euganeis,²⁴⁷ quod aqua longo itinere mitigata descendens, minaci ardore deposito, suavi temperatione mollescat. Torpet, multoque blandius fracta intepescit in ipso limine, visque illa medicatrix non longo elassescit^ue itinere. Unde cum Cassiodoro, et de hoc fonte dicam non tantum deliciosa voluptas acquiritur, quantum blanda medicina confertur, scilicet sine tormento cura, sine horrore remedia, sanitas inempta.²⁴⁸ His adnectitur cubiculum omni necessario quondam instructum et pro assistentium, et pro balneantium commodo, quod tamen semidirutum est. Calor 36] aquae huius ferventis, sapor, odor, vires eaedem sunt, ac thermarum Euganeorum Montium,^uf si^ug eas excipias quae tartareo, mihique interne suspecto ferrumine lapidescunt.²⁴⁹ Abundant scilicet sale, sulphure, volatili terra, spiritu, ut sapore, odore, experimentis, viribus, tactu et analysi patet. Hinc in cronicis praecipue, ac desperatis morbis ad has, tanquam ad sacram anchoram confugiendum existimamus, tum si interne, tum si externe a perito clinico praescribantur. Nemo enim tam hospes in medicina est, qui ignoret, longos, atque refractarios morbos, ab obcaecatis, ut plurimum huius machinae canaliculis, cribrisve infarctis dependere, pro quibus reserandis nil aquis thermalibus sale, sulphure, ac spiritu luxuriantibus potentius existit. Lavant enim, everruntque^uh viscerum, partiumque tubulos, atque alte glandulosos acinos pereptando coagulatos succos dissolvunt, et urgent, hinc sanguineo latici, lymphae, fermentisque pristinum motum conciliando ad antiqua munia marcescentes inerti languore partes restituunt. Ita revocato suo omnibus tono,^ui reseratis, detersisque organulis omnibus,^uj ac edomitis succis ex chylo praecipue crudo sylvestribus, laudabilis in posterum ab universa massa fluidorum circulatio celebratur, despumatio eorundem,^uk ac depuratio exacte perficitur, ex quo tota sanitatis beatitudo dependet. Ex quibus patet fere universam morborum sobolem ex dictis causis generaliter enascentem^ul posse Turritae Thermas 37] averruncare. Hipocondriacos igitur morbos, qui ut plurimum protheiformi, ut ita dicam, vultu²⁵⁰ communia derident remedia, medicorumque flagellum audiunt, renum, ureterum, vescicae labes, uterique sordes^um delere posse indubium est. Ob sulphur^un amicas pectori, ob sal detersivum ventriculo, et intestinis, capitique ob spiritum nemo nescit. Si quis autem timidiusculus nimiam earundem activitatem perhorrescat, poterit facili negotio frigida temperare, easque thermis blande tepentibus et minus activis B. Virginis Montis Orthoni²⁵¹ prorsus aemulas reddere.

Neque solum interne, sed externe certas opes ferunt. Trahunt enim originem cutanei morbi vel a sanguinis exuviis per cutaneas glandulas^uo non expulsis, reticularique plexu,²⁵² aut areolis²⁵³ interpositis irretitis, vel ab externis vermiculorum iniuriis caeca erosione pustulas, et ulcuscula excavantibus, aut a salium acutie, vel asperitate, aut a poliposa, pigrave vapescentis^up sanguinis dispositione, aut a lymphae, serive acescentis torpore, vel ab alia rebelli, et alte etiam inhaerente causa, quae totius fere cutis compositam rationem coinquinet,^uq sulphureae, salinaeque moleculae spiritu, caloreque agitativo vibratae poterunt affrictas labes explodere. Eius namque spiracula rursus aperiendo, crispatos, aut rigidos villos emolliendo, lentis 38] humoribus motum conciliando insectorum cuiuslibet speciei turbam potenter exterminando, fibras tandem tabo marcidas roborando citius, tutius, blandiusque qualibet externa^ur remediorum farragine ad pristinam sanitatem aegros restituent. Eadem ratione nervosis affectibus vel stillicidio, vel aspersione, vel immersione, vel alio quolibet modo prescriptae opitulantur.^us

In dorso montis opposito trans torrentem aliae huiusmodi thermae, sive fontes excocti, ac igniti, ut cum Cassiodoro loquar,²⁵⁴ emanant, qui neglecti per rudes fistulas rimosasque vias in declive devolvuntur. Et quamquam nullus honos medicatis his undis usque adhuc a scriptoribus exurgat, nihilo tamen minus nomen Aponon²⁵⁵ et istae merentur, cum etiam in istis, ut in tot aliis esse possit

Publica morborum requies, commune medentum
auxilium, praesens numen, inempta salus.^256ut

His non sine medico examinatis solatio inceptum iter prosequebamur per cautes adeo praecipites, et crebra mortis imagine perhorrendas, ut quandoque paenituerit^uu nimium curiositati litasse. Vincebat tamen acris cognoscendi^uv cupido, trementemque interdum pedem erectus ad meliora animus novis ausibus castigabat. Tunc mirabar inter adeo praerupta saxorum iuga, inter tam ardua terrarum, et rudes scopulos, in quibus nulla oculorum, et praecipua 39] palati^uw oblectamenta vix sunt-

Castaneae molles, et pressi copia lactis,²⁵⁷

mirabar inquam fortes, et lacertosos homines diu, ac beate vivere, foeminasque lepidulas, Veneres^ux ipsas urbium quandoque nitore, ac lenitate^uy frontis excellere. Et tamen solam aquam limpidissimam ebibunt, et rudissimis alimentis latrantem stomacuhm saturant. Non artis adminiculis,^uz ut Divi Hyeronimi verbis utar, expoliunt^va purpurisso faciem, nec extraneis exuviis turritos vertices struunt.²⁵⁸ Non Minerva, non Ceres, non Bacchus ibi sua munera dispensat,^vb adhucque ibi vetustas diceres aetatis aureae latitare reliquias. Amylon tritici defectu pro lineis panniculis, vel amiculis, ad^vc notam consistentiam indurandis ari radice²⁵⁹ conficiunt, provido sagacis populi, ac naturae nullibi deficientis consilio. Detracto enim primo cortice contritas radices aqua fontis macerant, donec mollescant, deinde cremorem exprimunt, qui facile postea in fundo vasis subsidet. Prima decantata aqua, ut cum chimicis loquar, novam superaffundunt, quae salia quaelibet liquet rodentia, qua^vd diligenter effusa candidissimum sedimentum exsiccant soli, quod ab amylo nostrate nec consistentia, nec colore, nec usu distinguitur. Annonae tempore pro cibo salubri 40] quandoque usos affirmabant, cum tota vis caustica, rodendique robur,^ve quod ex manuum dolorifica sensatione et ipsi primis expressionibus experiuntur, ab aqueis moleculis absorbeatur.

Ultimos tandem Alpium fines, quos^vf Panie vocant per vix concessos tramites tetigimus, ex quibus non longe Tyrrhenum aequor aestuans visitur. Hic inter saxa nigro pumice primo in limine squallentia largus minerarum thesaurus, hic curiosus naturae ruspator et corpus, et ingenium fatigare, sollicitamque sciendi famem satiare, corporis autem augere potest. Neque inter horrentes cryptas coloni desunt. Furnus Volaster non improprio nomine vocatur pauperculus vicus, quem ferrea gens, armisque aptissima inhabitat. Antiquam, celebremque huius loci viam, regionisque asperitatem Areostus ita^vg eleganter delineavit.

Lo scoglio, ove il sospetto fa soggiorno
alto dal mare da seicento braccia
di ruinose balze cinto intorno,
e da ogni parte di cader minaccia,
il più stretto sentier, che guida al Forno
là dove il Garfagnin il ferro caccia,
la via Flamminia, et Apia nomar voglio,
che passa verso il mar va su lo scoglio.²⁶⁰

A Brixiensibus metallurgis primo mapalia, humilesque constructas casas asserunt incolae, cuius non 41] ultimum argumentum est, multa adhuc brixiensia exaudiri vocabula, quae inobservantes villici Tusca lepiditate commiscent.²⁶¹ Parte laeva Petrosanae Torrentis,²⁶² qui ab occidente in orientem fluit, sitae sunt domunculae in scrupeis stratorum montis radicibus, e quibus asperrimae rupium moles extolluntur, colore, scabritie, sterilitate saxis ingentibus horridae.²⁶³ Inflexis etiam crustis modo lunantur in arcum, modo elatis tumulis fastigiatae extolluntur, varieque lasciviente natura in rectum, in obliquum, in ambitum quasi novi montes per montium dorsa resurgunt. Non^vh longe distant minerae ferri, atque vitrioli, quas summa cum animi voluptate, praeeunte sagacissimo^vi quodam viro, lustravimus. Complevit dulce mentis, et oculorum oblectamentum inexpectata urbanitas^vj iuvenis, qui diversoriolum,^vk ubi morabar, ingressus, voce, vultuque certa laetitiae signa prodens me fidis, sanctisque amplexibus implicuit. Obstupui facilem^vl in aspero solo humanitatem, ubi cautes inter, atque speluncas tanta comitas, tam eximia indoles lateret,^vm cum mihi quaerenti,^vn se quoque advenam, se Dominicum de Corradis Austriae,²⁶⁴ mineris,^vo nescio quo fato praepositum,^vp candide aperuit. Me sibi non ignotum incogitato fortunae favore suae mensae socium, non in sylvatico diversorio quandoque 42] exteris infido, pernoctantem velle. Ut nomen mihi pariter perspectum audivi, cum in hospitio inclementi inter orci familiam vel me quasi in ergastulo sepultum viderem, fidelia tecta, benignumque hospitis^vq officium non renuens fractas senticoso vires itinere, securi^vr tessera hospitii, et amoenissimis recreavi^vs colloquiis. Quanta enim in iuvenili pectore rerum naturae exacta cognitio, quanta arcanorum ubertas, quam incomparabilis eruditio? Dulcissima noctis quies fere tota fuit nulla quies, admirandam minerarum fabricam, inaccessam fontium, ac thermarum originem, tam grande remediorum ac divitiarum patrimonium, quod Summus Protoplastes²⁶⁵ vulgo medicorum ignotum specubus in illis condiderat, fere percurrimus. Non semper, dicebamus, natura pingit in amoeno virore sub dio remedia, visuque ipso aegrotantes ad sanitatem alliciens delicias auxiliis immiscet.^vt Condit et aliquando in cavernis tactu truci, fumosa^vu facie, sapore ingrato teterrimis, quod iuvet, ac sub amaro aspectu salutem^vv occulit. Pandam tibi lubens alibi exactam horum omnium descriptionem, quae liberiori stylo, vacuoque magis tempori reservo. Me iuvat interim, amice suavissime, te magna non parvi laboris solatia non deridere. Et in istis licet exiguis observatiunculis non exiguam latere naturae partem cognosces. Nulla sane fuit ante faelicissimum 43] nostrum^vw aevum sciendi genuinam, nulloque auditiuncularum fuco maculatam huius historiam cupido maior, sed multis intra urbium carceres clausis nulla cura minor. Sufficiat paucula haec festinanter quidem, sed sincere notata veluti pugillaribus, et palympsesto libasse, cum iam gymnasticae campanae sonitum audiam, meque crastina die, rursus ad publicos labores vocet Patavini pensum^vx Lycei.²⁶⁶ Praetereundum tamen non censeo, quae de fontibus et in illis cryptis, ut superius innuebam, iugis aquis scatentibus^vy observavi, cum horum origo nunc praecipue tuum calamum adhuc^vz exerceat, meamque curiositatem^wa rursus titillet.

Et in illis perpetuae fodinis aquae. An vero, et centrales adsint, an verticales solum, an utraeque coeant in unum, ignoro. Verticales, nempe caelestes, ex quibus praecipuum alimentum, ut suspicor, lactis adinstar minerarum germina sugunt, per amplas, hiantesque superiores rimas, ac scissa stratorum tecta sensim^wb gementes, ubi praecipuus venae ferreae truncus luxuriat, videbam. An aliud, pinguiusque ab infernis marinis subterfluentibus pabulum, ut in tuo nobilissimo libro decernis,²⁶⁷ et ut mihi nuper Ill.mus Comes Aloysius Marsilius nobilitate, virtute, morum splendore spectatissimus^wc per literas communicavit,²⁶⁸ dubius haereo. A supernis enim depluentibus, nitro,²⁶⁹ salibus variis, terrae uligine^wd impraegnatis, solaribus radiis excoctis, et 44] luminoso illo, quod totum Orbem animat, imbutis, ebibere nutrimentum subdubito. Analogiam habemus in plantarum seminibus. Tabescunt, si^we solis aquis subterraneis crudo quodam, ac aspero imbutis ingenio irroratae, caelestibus careant. Observavit, te etiam notante, sagax Boyleus,^wf metallicam mineram effossam, ac e mineralibus cribratam, et tamquam inutilem aeri expositam post multos annos perfecte eiusdem generis, ponderis, et consistentiae nova reproduxisse mineralia, ac si in totali minerali terra matrice fuissent genita.²⁷⁰ Cur igitur dubie expiscamur a^wg mari, quod evidenter cernimus in aere? Cur occultum in baratro penu quaerimus, si certum in aprico promocondum habemus? Potuerunt exsucca, et effoeta semina reflorescere rursus in aere, non in aequore poterunt. Condit illud sui generis salia, non omnia, condit hic omnia, non sui tantum generis. Ex utriusque enchyrisi,^271wh et effectu nudum clarescit experimentum. Adde, vir clarissime, quod si aquae mineras perluentes, atque foventes sunt^wi tanta salis marini copia graves, cur degustatae salsum maris amarorem non sapiunt? Cur huius cubica ramenta qualibet in fodina saltem aliis permista^wj non eruuntur? Cur ut plurimum aut insipidae, aut vitrioli naturam redolent? Crassam a rudi mea mente rubiginem deterge, nigroque tabo squallentia viarum secreta rursus perlustra. Sed iterum^wk ad 45] fontes.

Plurimi e rigidis horum montium^wl finibus emergunt, et uti dicebamus, uberiores, quam ex vastioribus Divi Alpibus Pellegrini. Inter alios celeberrimus est, qui in Antro ululante (vulgo la Grotta che urla)²⁷² gemit, ibique rursus reconditur. Meridiem versus hoc antrum paulo supra Furnum Volastrum hiat, plurimo tartaro scabrum, tenebrosum, et incondito murmure strepentium undarum terrificum. Os eiusdem terra multa flaviuscula, sabuloque sordescens, quae ab interno plus quam rivulo quando tumente, ac turbido eructantur. Quando^wm etenim flante austro, vel aere praeter solitum calente liquescentibus supremi verticis nivibus gliscit,^wn et exorbitat, cum totus a caecis canalibus in antri latere excavatis absorberi^wo non possit, reverberatus in se recurrens primo in viciniores oras, deinde quacumque parte mox potest inconcessus egurgitat. Ita e specus ostio violenter erumpens, ibi in fine dum detumescit, ac lentescentes undas revocat,^wp montanas sordes, et recrementa deponit. Hinc ob humile laqueare nisi curvus advena, et persaepe dorso ipso lutulentus intrat. Emensis viginti circiter pedibus laxatur in latus, altumque spelunca, apparentque multiformia naturae ludentis e lapidoso succo ludibria, qui varias plasmando figuras arte licet nulla laboratas suo artem aequat^wq ingenio, materia superat.^273wr Nullibi aptius arcuatum Regii horti^ws spelaeum e lacunari inversis hinc inde pyramidulis, vivo 46] pumice,^wt durisque tophis decussata testudine inflexis elegans simulavit^wu in obscuro natura. Tunc aquas tristi^wv susurro furtive per obliqua cadentes exaudiebamus,^ww quas tandem profundus hiatus in vicinam Petrosanam occulto itinere derivans intortis devorabat vorticibus. Neque hic itineris meta. Supra humeros baiuli rumigerulum translati^{wx wy} torrentem, multisque scabris superatis callibus ad amplam, convexamque cameram devenimus, in qua complures velut encarpi, mille tartareae concretiones, indurata mille ferrumina, columnas, spiras, animalia, ramos aemulantia miris intexta modis conspiciebantur.²⁷⁴ Hic origo rivuli^wz ab alto fluentis, veluti ab epistylio, qui partim tardo coalitu saxis antiquis nova saxa lapidescentibus undis adglutinabat, partim spumoso^xa cursu in praeceps per descriptum alveum prolabebatur. Non dispari sane modo, ac e supercilio rupis cadentes aquas saeva hyems aquilonibus asperat, aliis adhuc nativa fluxibilitate ruentibus.

Unde perennis aquarum fluxus modo limpidus, et modicus, modo sordidus, et tumens quaeris? A vicino mari exantlatas autumant coloni, cum flante austro, furenteque pelago furant, quiescente quiescant. Sed nos aliter suprema montis rimati, revocatisque ad trutinam crescentibus, et decrescentibus undis disserebamus.^xb Inter strata negligenter cohaerentia, et inflexo latere 47] curvata deorsum aquae, nivesque solutae percolantur absorptae prius a variis faucibus cautes inter, et bibulas glareas dehiscentibus. Per sulcos inde, ac quasi euripos serpunt secreto tramite ad antrosum fontem continuo scatentem, quia in quibusdam baratris radiis solaribus imperviis rupes a rupibus, montem a monte dividentibus fere perpetuo glacies, ac nives integrae morantur, quae non primis caloribus, cum sol vehementior inter extrema veris nives emollit, cedunt. Lente, ac molliter tabescunt, velutique filtratae per longa temporis spatia descendunt illimes, atque crystallinae. Si vero calidis efflantibus ventis, sicuti cera ad luculentum ignem, ita in liquorem statim extenuatae per subterraneas catharactas ruunt potius, quam fluunt, secumque terras, arenasque transportant.^xc Hinc praedictus fons modo limpidus, et aquarum pauper, modo lutosus, et aquarum dives. In cisternis etiam, occultisque^xd lacunis forsan recollectae vel per laxa aggerum spiracula sensim^xe cribrantur, velutique ad lancem, ac per iustas morulas in fontis pelvim cadunt,^xf aut si enormiter turgeant, superatis aggeribus liberiore gurgite devolvuntur. A me assensum^xg impetrare non potui, quod a propinquo pelago ortum, et incrementum trahant, quoniam^xh si venae, et venulae, ut cum Agricola loquar,^xi si canales, et canaliculi²⁷⁵ adeo patent, ut arenam, lapillosque admittant, cur salia, conchulas, 48] pisciculos, marinas quisquilias non excipiunt? At, regeris, amice doctissime, tolluntur in altum vapores, et a saxorum frigore densati in guttas roridas transeunt. Si quandoque turbantur aquae, non ex mari, sed ex superadvenientibus montis rivulis^xj una immistis turbantur. Ita communis Italorum opinio. Sed vastissimos hos alembicos neque concipio, neque montium structura, stratisque, veluti assulatim, superimpositis elaborata patitur. Sed^xk dato etiam, quod una, aut altera caverna stratorum ilia, ut ita dicas, discerpat, et antrosas cavitates efformet, concreti^xl in guttas aqueas vapores rursus in ima vel perpendiculariter, vel perpendiculatim defluent, ut in obviis specubus, humidisque fornicibus continuo observamus, non circum alembici interna recurva labra^xm recollectae in unum coibunt laterale foramen, ut exeant. Quis enim unquam ivit in viscera terrae, et laboratoria chimica adeo exacte perfecta vidit? Fingimus saepe, quae nostro sistemati, non quae rerum naturae congruunt. Casu, non polidedalae^xn matris instituto excavantur antra, quae si secreta cum mari commercia teneant, quod etiam gratis dicitur, fractis scilicet, usque ad ultimas montium radices saxorum fibris, et ordinibus, vapores marini per obscura spatia ascendentes rursus in mare substratum probabilius ruent, quam per imaginarias fistulas, aut cogitatas subgrundas,^xo tam affabre circum haerentia, delabentur in latus. Adde, quod aqua maris, uti nemo nescit, per alembicos distillata secum volatiles salium moleculas perpetuo rapit, ex quarum continuo potu sanguis cum urina cietur,²⁷⁶ uti plurimo patuit experimento, qua labe praedicti montani fontes certo certius carent. Dulcissimae namque sunt, potuque in longum aevum colonis omnibus saluberrimae. At alibi particulari epistola XXIII.r]^xp XXIII.v]^xq quid de his sentiam fusius enucleabo.²⁷⁷ Equidem, dicam cum Platone in Protagora, arbitror nos invicem nonnihil debere concedere, et de iis, quae dictentur, ambigere quidem simul, contendere vero nunquam. Ambigunt porro propter benevolentiam cum amicis amici, contendunt vero adversarii, et hostes.²⁷⁸ Patere igitur interim sine temeritatis nota, quod asseram nostrarum Alpium fontes, rivos, flumina, quae ad subiectum praecipue Padum suum tributum devehunt, omnes, et omnia pluviis, nivibusque liquatis deberi. Quid de Dannubio, de Rheno, de Rhodano, aliisque regiis fluminibus sentiam, ignoro. Obstupescimus sane magna nomina, et de origine grandia opinamur, quoniam eorundem initia non novimus. Si vastissimos montes, immensas regiones, solitudines maximas aeternis fere nivium^xr glomis, et duratura in perpetuum bruma rigentes oculis ipsis perlustraremus, cederet^xs forsan 49] in risum stupor, nec montes mari, nec maria montibus immisceremus.

Nullum ver usquam, nullique aestatis honores,
sola iugis habitat diris, sedesque tuetur
perpetuas deformis hyems.^279xt

Tantum enim illi nostras Alpes in omnibus superant, quantum

Delphino^xu balena Britannica maior.²⁸⁰

Assuetus nostris aestivis ardoribus^xv animus, multis aridissimis mensibus involutus praeconcepta nescit deradere, dubitans repugnare experimento, quod vix concipere potest. Facilis est mendacio^xw locus, quando ignota sunt extrema. Ut plurimum, quae longo regionum tractu dissita confusa quadam imagine arrectas trahebant mentes, visa, aut contrectata fatiscunt. Parva interim de parvis, sed oculo teste, diximus, tu faelicior magna de magnis. Multo mihi maius benefitium conferes (dicam cum Euthydemo, vel litigioso in Platone), si inscitia liberaveris^xx animum, quam si aegritudine corpus. Mirificum enim hoc habeo bonum, quod me servat, quoniam sine rubore verecundiae ad discendum me preparo.²⁸¹ Non enim immortalitatem negotiaturus haec informi papyro levidensia scribo, sed^xy ut a te veritatem detracto peplo percipiam, et ingenuis artibus vacem. Si conscientiae meae audivissem consilia, silere sane debuissem, sed sciendi cupiditas, non humana vetuit^xz ambitio. Macte igitur animo, amicorum suavissime. Primitiae meorum 50] itinerum, laborisque novi crepundia, quae plus naturae, quam artis sapiunt, tui sudata calami momenta sentiant. A te, cuius ingenium naviter in his materiis detritum est, maiorem suae lucis partem expectant. Non sit haec ampullosa ingeniorum digladiatio, non amarulenta logomachia, quae nos transversos agat, quae ob aestum pugnae dulce foedus amicitiae discerpat. Has despuimus curas, nec subtristi cartas aspergimus absintio. Eviscerata terra, quae diu ante dissimulaverat, te auctore^ya prodat, me solum, ut altius refodias amica asperitate adversante. Fabulis alii antiquis suas adnectant imaginatas fabellas, et dura ingenii conditione occupatissimas inanitates effutiant. Miramur studia, miseramur labores. Tu medullam erue, quae dulce sapiat, quae plene nutriat, quae tota pectori sano accedat.

Urbium, populorumque luctamina, licet nos plectant, licet in insontibus agris in exitium sui mitissimis furor adhuc transalpini ferri mandata fatorum peragat, dulcesque Patriae reliquias immistis cum atro cruore lacrymis foedatas rursus videam, dolorem nihilominus literulis concoquo, musasque ob Iani templum tot iam annos apertum^yb plorantes²⁸² naturae miraculis ad dulcia agrestis calami solamina provoco. Quid interim alia narrare^yc paret epistola, tanquam secundarios fructus, accipe. Nondum tamen omnes 51] recte maturuerunt, longioresque circuitus, novosque labores desiderant.

1Herbas, ac plantas omnes mutinenses alpinas rizotomis expetendas.

2Crystallos alios, crystalloides, lapides speculares, vel selenites, salia fossilia, lapides picturatos, sculptos, figuratos, medicos, calcarios, gypseos, pretiosos etc.

3Strata montium lapidea, cretacea, glareosa, sabulosa, terrea etc., unde nata, quo flectantur, quo tendant, eorundem necessitas, usus, anatomes etc.

4Antediluviana dicta, et postdiluviana corpora, quae in istis reperiuntur vel lapidefacta, vel intra lapides clausa, vel terrae solum visceribus involuta, vel sint conchae, serpentes, pisces, echini, limaces, ostreae, pectines, tubuli, animalium ossa, ligna, fructus etc.

5Montium exteriorum crustam, terrarum omnium indolem,^yd saxorum, fluorum, tartarearum marmorum^ye concretionum enucleationem.^yf Hyaspides^283yg enim in ultimis Alpibus videbam^yh orientalibus aemulos.

6Cuius libet montis usque ad mare Tyrenum ingenium particulare, pascua, usum^yi etc.

7Insecta quae rariora scopulis in illis herbis, plantisve nidificant.

8Quae volatilia, quinam^yj quadrupedes, quinam^yk in rivulis, fontibus, torrentibus etc. Pisces etc.

9Qui fructus, quae grana, qualis omnibus nostris monticolis^yl cibus, et potus. 52]

10Qui mores, artes, domus, morbi, tormenta, deliciae.

11Quodnam aeris pondus ad lancem barometricam ductum, quae temperies quaesita^ym thermometro.

12Quae montium altitudo, rimae, lapsus, decrementum etc.

13Aliorum fontium, fluminum, torrentium, thermarum, minerarum etc. exactior descriptio.

14De lacte, et operibus lactariis, prout praeparantur in Alpibus nostris.

15Minerarum omnium attenta, et exacta descriptio.²⁸⁴

Haec sunt, quae humeris tanta ferre forsan recusantibus imponere auderem, sed

maxima parvo
tempore molimur.²⁸⁵

Alia interim loqui (dicam cum Petrarca, Praefat. Tom. 2) censorum praemordacium etiam iubet metus, qui nihil scribentes, quod iudicari queat, de aliorum iudicant ingeniis; impudentissima temeritas, quae solo silentio tuta est. Complosis in littore manibus sedenti facile est ferre, quam velit de gubernatoris arte sententiam.²⁸⁶ Sed^yn te video prolixa 53] nimis fatigatum epistola. Scias tamen velim, quod telam hanc soloci licet filo, ac diversicoloribus liciis contextam cupide, et quasi de industria protraxerim, quoniam vultum tuum, licet per tot terras dissitum praesentem fecit. Caeterum, si stabilis sedes, et frustra semper quaesitum otium contigerit, uti supralaudatus autor de se ipso scribebat, nobiliorem forsan, et certe uniformem tuo nomini meditor ordiri. Vale mei memor, teque sospitet^yo Deus.

In Musaeo meo Patavino^yp kal. Ianuarii 1705

Devictissimus, et Addictissimus Famulus

Antonius Vallisnerius de Nobilibus de Vallisneria

Publicus Medicinae Practicae Professor in Loco, et

Regiae Societatis Anglicanae Sodalis. Etc. 54]

Footnotes